BALIKESİR KONGRELERİ
İstiklâl Savaşı başlangıcında Yunan işgal kuvvetlerine karşı
halkın başlattığı direniş hareketlerini teşkilâtlandırmak üzere Balıkesir’de
yapılan kongreler.
Müellif:
MÜCTEBA İLGÜREL
https://islamansiklopedisi.org.tr/balikesir-kongreleri
İtilâf
devletlerinin Mondros Mütarekesi’nden (30 Ekim 1918) sonra mütarekenin 7.
maddesine dayanarak Osmanlı ülkesini işgale başlamalarına karşı çeşitli
yerlerde direniş hareketleri başladı ve redd-i ilhak cemiyetleri kuruldu.
İngiltere’nin teşvik ve tahrikleriyle hareket eden Yunan ordusunun İzmir’i
işgali (15 Mayıs 1919) ve “megalo idea” çılgınlıklarıyla civardaki kaza ve
köylerde müslüman Türk halkını katliama başlaması memkelette büyük bir infial
uyandırdı. Yunan işgaline karşı Batı Anadolu’nun çeşitli yerlerinde silâhlı
direniş hareketleri başladı. Yunanlılar’ın
İzmir’e çıktıklarının ertesi günü Balıkesir’de Alaca Mescid’de kalabalık bir
halk kitlesinin katıldığı toplantıda Yunan işgalini tanımama kararı alındı.
Ayrıca kırk kişilik bir heyet seçilerek Balıkesir Redd-i İlhak Cemiyeti kuruldu. İstanbul hükümetinin içine düştüğü
aczi açıkça dile getiren bu heyet çeşitli toplantılarında önemli kararlar aldı.
Bu sırada 61. Fırka kumandanı olarak
Balıkesir’e gelen Miralay Kâzım Bey’in de (Özalp) gayretleriyle, Kuvâ-yi
Milliye ile küçük birliklerden oluşan Ayvalık (29 Mayıs), Soma (9 Haziran) ve
Akhisar (23 Haziran) cepheleri kuruldu. Bu cepheler daha sonra birleşerek “Şimal cephesi”
adını aldı. Aynı şekilde Aydın (12 Haziran) ve Salihli (22 Haziran) cepheleri de
kuruldu. Miralay Kâzım Bey, emrindeki kuvvetlerle Bergama’yı işgal etmiş olan
Yunan kuvvetlerini hezimete uğrattı. Bunu Balıkesir Redd-i İlhak Cemiyeti’nin gönüllü asker
toplama kararı alması (24/25 Haziran) takip etti. Buna göre Giresun’da
(Savaştepe) 400 askerli dört bölük kurulacaktı. Gönüllüler Savaştepe’ye bizzat
müracaat ederek isimlerini yazdıracaklardı. Balıkesir eski mutasarrıfı Hacim
Muhiddin Bey (Çarıklı), Vâsıf Bey (Çınar), Hulûsi Bey (Darplı), Vehbi Bey
(Bolak), Mehmed Bey (Uncu), Şevki Bey (Basri Bey oğullarından) gibi vatanperver
liderlerin teşebbüsleriyle kurulan cemiyetin attığı ikinci önemli adım,
düşmanla daha iyi mücadele etmek amacıyla Batı Anadolu’nun çeşitli yerlerinde
oluşturulan cepheleri tek merkezde yönetecek bir teşkilât kurmak için bir
kongre toplamak oldu.
Balıkesir
Dârünnâfia Medresesi’nde Ayvalık, Soma, Akhisar bölgelerinden gelen Kuvâ-yi
Milliye temsilcilerinin de katılmasıyla 28 Haziran 1919’da toplanan I.
Balıkesir Harekât-ı Milliye Kongresi 13 Temmuz’a kadar devam etti. Kongrede bir merkez kurulunun
oluşturulması, Kuvâ-yi Milliye’yi desteklemek için maddî kaynakların tesbiti,
yeni Redd-i İlhak Cemiyeti’nin kurulması ve cephelerin hızla takviye edilmesi
kararlaştırıldı. Hacim Muhiddin Bey kongre tarafından merkez kurul başkanlığına
getirildi. Böylece
Balıkesir’de güçlü bir mukavemet merkezi oluşturuldu. Mondros Mütarekesi
gereğince terhis edilen askerî birliklerin pek çoğunun kumandanı Balıkesir’e
gelerek bu merkezî teşkilât içinde vazife alma imkânı buldu.
Erzurum
Kongresi’nin açılışından iki gün sonra toplanan ve Asıl Balıkesir Harekât-ı
Milliye Kongresi diye anılan II. Balıkesir Kongresi 26-30 Temmuz tarihleri
arasında toplandı. Bu
kongreye ilk defa üniformalı subaylar da katıldı. Hacim Muhiddin Bey
başkanlığında toplanan kongre, il sınırlarının ötesinde geniş bir bölge
kongresi niteliğinde idi. Balıkesir Mekteb-i Sultânîsi’nde toplanan ve kırk
sekiz delegenin katıldığı kongrede “redd-i ilhak” tabirinin Harekât-ı Milliye
Redd-i İlhak Heyeti şekline dönüştürülmesi, işgal altındaki İzmir’e mahsul
gönderilmesinin yasaklanması, Yunanlılar’la kati surette görüşme teşebbüsünde
bulunulmaması, Yunanlılar memleketten çıkarılıncaya kadar savaşın sürdürülmesi,
vatanî göreve çağrılıp da gelmeyenlerle cepheden kaçanların ailelerine dokunulmaması,
ancak kendilerinin ülke dışına, mümkün olursa Yunan tarafına gönderilmesi,
kongrenin gayesi ve tesbit edilen bu hususların İstanbul hükümetine ve padişaha
bildirilmesi gibi önemli
kararlar alındı. Bu kararlar bir bildiri ile İtilâf devletlerinin İstanbul’daki
temsilcilerine ulaştırıldı. Kongre üyeleri padişaha da bir telgraf çekerek
kongre amaçlarını ve kendisine olan bağlılıklarını dile getirdiler. Fakat
İtilâf devletleri Balıkesir’deki gelişmelerden rahatsız oldular ve Osmanlı
yönetimine karşı baskılarını arttırdılar. Hükümet, Balıkesir mutasarrıfı Hilmi Bey’den kongrenin
derhal dağıtılması ve delegelerin tutuklanmasını istedi. Dahiliye Nâzırı
Âdil imzasıyla 9 Ağustos’ta gönderilen emirnâmede, “Yunanlılar’ın geçici olarak
işgal ettikleri bölgeler dışında bulunan çetelerin derhal dağıtılması, halkın
bu çetelere katılmasına engel olunması, Teşkîlât-ı Milliye adı altında toplanan
güçlerin zaman geçirilmeksizin dağıtılması” isteniyor, aykırı hareket edenlerin
memleketin zararına çalıştıkları kabul edilerek haklarında kanunî muamelede
bulunulacağı hatırlatılıyordu. Ancak Mutasarrıf Hilmi Bey bu emre uymadığı için
bir süre sonra görevden alındı.
Kuvâ-yi
Milliye çalışmalarını daha geniş bir alana yaymak ve mahallî direniş kuvvetleri
arasında daha güçlü bir koordinasyon sağlamak amacıyla Alaşehir’de de bir
kongre toplandı (16-25 Ağustos). Hacim Muhiddin Bey’in başkanlık ettiği bu
kongrede II. Balıkesir Kongresi kararları aynen kabul edildi. Ayrıca Karesi ve
Saruhan Livâları Hey’et-i Merkeziyyesi adı altında yeni bir teşkilât kurularak
harekâtın bu organ kanalıyla yürütülmesi kararlaştırıldı.
Sivas
Kongresi (4-11 Eylül 1919) Anadolu ve Rumeli’de kurulmuş olan bütün cemiyetleri
birleştirme kararı almıştı. Balıkesir’de
üçüncü bir kongrenin hazırlıklarının yapıldığı sırada Mustafa Kemal Paşa 13
Eylül’de Balıkesir Kongresi’ne bir telgraf çekerek Sivas Kongresi kararlarını
bildirdi. Anadolu’da toplanmasını düşündüğü umumi meclise üye gönderilmesini
istedi. 16 Eylül
1919’da yine Hacim Muhiddin Bey’in başkanlığında toplanan III. Balıkesir
Kongresi Sivas Kongresi’nde alınan kararları onaylayarak umumi Anadolu
kongresinin toplanması için hazırlıkları yürütme kararı aldı ve kongreye
katılacak yedi temsilciyi seçti. Ancak Damad Ferid hükümetinin düşmesi ve
Osmanlı Mebusan Meclisi’nin İstanbul’da toplanması sebebiyle söz konusu genel
kongreden vazgeçildi. IV.
Balıkesir Kongresi hazırlıklarının yapıldığı bir sırada Mustafa Kemal Paşa
çektiği bir telgrafla bütün teşkilâtların Rumeli ve Anadolu Müdâfaa-i Hukuk
Cemiyeti Hey’et-i Temsîliyyesi’ne bağlanması gerektiğini belirterek, ayrı bir
kongre toplanmamasını istedi (Ekim 1919). Balıkesir Kongresi Merkez Kurulu
Mustafa Kemal Paşa’nın telgrafına olumlu cevap verdiği gibi Akhisar delegesi
İzmirli Edhem Bey’in Sivas’a dâimî temsilci olarak gönderilmesine de karar
verdi.
Balıkesir Kongresi’nin en önemli icraatı,
Kuvâ-yi Muhammediyye adını verdiği kuvvetleriyle bölgeyi millî kuvvetlerden
temizleyeceğini iddia eden Anzavur ile mücadelesidir. Saltanatın hak ve hukukunu müdafaa
iddiasıyla ortaya atılan Anzavur Biga, Gönen ve Manyas taraflarında köy ve
kasabalara baskınlar yaparak halka korku salmış, kongrenin Yunan kuvvetleriyle
mücadelesini frenlemişti. Balıkesir üzerine harekete geçen Anzavur, Susurluk
yakınlarında bulunan Demirkapı köyünde mağlûp edildi (Kasım 1919).
Anzavur’un bu ilk ayaklanmasının
bastırılmasından birkaç gün sonra, Balıkesir’de Kuvâ-yi Milliye’nin sesini
bölgede ve yurtta duyurmak amacıyla İzmir’e Doğru adı ile bir
gazete çıkarıldı. Mustafa Necâti, Vâsıf ve kardeşi Esad beylerin gayretleriyle
gazete 16 Kasım 1919’dan itibaren yayın hayatına başladı ve Balıkesir
kongrelerinin yayın organı olarak önemli hizmetler gördü.
Balıkesir Kongresi’nin büyük gayretleri
sayesinde Batı Anadolu’da teşkilâtlanan Kuvâ-yi Milliye’nin taarruzlarından
bunalan Yunanlılar, İngilizler’i araya sokarak belli bir hat üzerinde barış
yapılmasını teklif ettiler. 19-21
Kasım’da Vehbi Bey başkanlığında toplanan IV. Balıkesir Kongresi, “Milne hattı”
adı verilen ve Yunan işgalini devamlı kılmayı amaçlayan hat belirlenmesi
teklifini reddetti. Sivas’ta kurulan Hey’et-i Temsîliyye ile ilişkilerin
güçlendirilmesi ve bütün redd-i ilhak cemiyetlerinin adının Müdâfaa-i Hukuk
Cemiyeti olarak değiştirilmesi kararı alan bu kongre, Milne hattı teşebbüsüne
karşı tepkisini göstermek için 28 Kasım’da büyük bir miting düzenledi. On
binlerce kişinin katıldığı mitingde işgal şiddetle kınandı ve İtilâf
devletlerine uyarı telgrafları çekildi.
Düzenli
Yunan ordusu ile mevziî mücadeleler yaparak onları yıpratan Kuvâ-yi Milliye’nin
en büyük sıkıntısı silâh ve cephane idi. 1920 yılına girildiği günlerde bu
sıkıntı had safhaya ulaştı. Osmanlı ordusuna ait silâh ve cephane depoları
İtilâf devletlerinin kontrolü altında bulunuyordu. Balıkesir Kongresi, Gelibolu yarımadasında Fransızlar’ın
kontrolü altındaki Akbaş cephaneliğine bir baskın düzenlemeyi kararlaştırdı.
Köprülü Hamdi Bey’in yönettiği baskınla buradaki silâh ve cephaneler Anadolu
yakasına taşındı (26/27 Ocak 1920). Olay Kuvâ-yi Milliye içinde de büyük
heyecan yarattı ve Sivas’taki Hey’et-i Temsîliyye tarafından kutlandı.
İngilizler cephanelerin geri verilmesini sağlamak amacıyla Bandırma’ya 200
kişilik bir birlik çıkardılar (1 Şubat 1920). Diğer bazı İtilâf devletleri
gemileri de Bandırma Limanı’na demir attı. İngiliz çıkartması, Balıkesir’de
bulunan Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti İzmir Kuzey Bölgesi Hey’et-i Merkeziyyesi
tarafından şiddetle kınanarak her türlü devlet ve insan hukukuna aykırı bir
tutum olarak değerlendirildi. Bu tepkiler üzerine İngilizler Bandırma’dan
çekilmek zorunda kaldılar (11 Şubat 1920). Fakat bu sırada yeniden ayaklanan
Anzavur’un eline geçmemesi için cephaneler bulundukları depoda imha edildi.
Biga’yı ele geçiren Anzavur Bâbıâli tarafından Balıkesir valiliğine tayin
edildi. Ancak
Balıkesir’in, Kuvâ-yi Milliye’nin en güçlü olduğu yerlerden biri olması ve 61.
Tümen kumandanı Kâzım Bey’in burada üstlenmiş bulunmasından dolayı Anzavur
Balıkesir’e yürümeyi göze alamadı. Şubat ayı içinde Balıkesir’i ziyaret eden ve
buradaki çalışmaları yakından gören Mehmed Âkif çok heyecanlanmış ve “Zafere
giden yol bu yoldur” demekten kendini alamamıştır.
V.
Balıkesir Kongresi İzmir Kuzey Bölgesi Kuvâ-yi Milliyesi Genel Kongresi adı
altında, Karesi ve Saruhan livâlarıyla Bursa vilâyeti ve Bilecik sancağı merkez
livâ ve bütün kaza ve nahiye delegelerinin iştirakiyle 10 Mart 1920’de
toplandı. Kongrede Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti tüzüğü
çerçevesinde Yunanlılar’a karşı alınacak tedbirler bütünüyle ele alındı. Kongre
sürerken İtilâf devletlerinin İstanbul’u işgal ettikleri haberi duyuldu. Olay
Balıkesir’de büyük bir tepki yarattı. Belediye alanında kalabalık bir miting
düzenlendi. Kongre üyeleri mitingde işgali kınayan konuşmalar yaptılar ve
Yunanlılar’a karşı mücadelenin kararlı biçimde devam ettirileceğini belirttiler.
Kongrede, Balıkesir idarî yapısı içinde yer alsın almasın, bölge sınırları
içinde bulunan askerî birliklerin 61. Tümen’e bağlanması öngörüldü ve bu durum
bütün birliklere bildirildi. Rum ve Ermeniler’in Avrupa kamuoyunu yanıltmak
amacıyla Türkler aleyhine uydurma haberler yaymaları da söz konusu edilerek bu
haberleri tekzip edecek bir protesto metni hazırlandı.
Balıkesir
Hey’et-i Merkeziyyesi, 3 Nisan 1920’de şehir halkının da fikrini öğrenmek ve
faaliyetlerini buna göre düzenlemek üzere büyük bir toplantı düzenledi. Her
mahalleden dörder temsilci ile şehir ileri gelenlerinden oluşan 103 kişinin
katıldığı toplantıda Ankara’daki olağan üstü meclise delege seçimine ve Anzavur
için gereken tedbirlerin alınmasına karar verildi. Halktan eli silâh tutanlar
tesbit edilerek bunlarla şehrin emniyeti sağlandı.
İtilâf
devletlerinin San Remo’da toplandıkları konferansta (18-27 Nisan 1920) İzmir
işgalinin desteklenmesi yolunda alınan karar Yunanlılar’ı cesaretlendirdi.
Güçlü bir askerî taarruza hazırlanan Yunanlılar İzmir’e asker yığmaya
başladılar. Mayıs ayı küçük çaplı saldırılarla geçti. Ancak 22 Haziran 1920’de
genel bir saldırıya başlayan Yunanlılar 30 Haziran’da Balıkesir’e girdiler. Balıkesir kongreleriyle
teşkilâtlanan ve işgali reddeden bölge halkı, Balıkesir’in Yunan işgalinden
kurtulduğu 6 Eylül 1922’ye kadar çete savaşlarıyla mücadelesini sürdürdü.
BİBLİYOGRAFYA
Gazi Mustafa
Kemal, Nutuk (Ankara 1927), İstanbul 1962, III, 1099, 1210.
M. Tayyib
Gökbilgin, Millî Mücadele Başlarken, Mondros Mütarekesinden Sivas Kongresine,
Ankara 1959-65, I, 142-143, 182-183; II, 4, 79, 226-227, 264, 268, 316.
Türk
İstiklâl Harbi (Genelkurmay
Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi neşriyatı), Ankara 1963, II/1, s. 100, 104.
Balıkesir ve
Alaşehir Kongreleri ve Hacim Muhittin Çarıklı’nın Kuvâ-yı Milliye Hatıraları
(1919-1920), Ankara
1967, s. 47, 68-70.
Kâzım
Özalp, Millî Mücadele 1919-1922, Ankara 1971, I, 9-15, 71.
Celâl
Bayar, Ben de Yazdım, İstanbul 1972, VIII, 2208-2717.
Selahattin
Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, Ankara 1973, I, 2223, 150,
272-273, 280, 287.
İbrahim
Ethem Akıncı, Demirci Akıncıları, Ankara 1978, tür.yer.
Millî
Mücadelede Balıkesir, İstanbul
1986, s. 179-186.
İlhan Tekeli
– Selim İlkin, Ege’deki Sivil Direnişten Kurtuluş Savaşı’na Geçerken
Uşak Heyeti Merkeziyesi ve İbrahim (Tahtakılıç) Bey, Ankara 1989, s. 1-2,
169-185, 212-218, 240-245.
Mücteba
İlgürel, “Balıkesir Redd-i İlhak Cemiyeti ve Kongreleri”, Cumhuriyetin
50. Yılına Armağan (İÜ Ed.Fak. neşriyatı), İstanbul 1973, s. 35-56.
a.mlf.,
“Akbaş Cephâneliği Baskını”, TD, sy. 33 (1982), s. 271-282.
a.mlf.,
“Atatürk’ün Bilinmeyen Bir Telgrafı”, MÜTAD, sy. 2 (1987), s.
131-136.
A. Hilmi
Ergeneli, “1919’da Ayvalık Savunması ile İlgili Anılar”, TTK Belleten,
XLIII/189-190 (1985), s. 167-235.
İzmir’e
Doğru, Balıkesir
17 Mart 1336.
Tasarim2
YanıtlaSilWordpress Web Tasarım
YanıtlaSilResponsive Web Tasarım
YanıtlaSilKurumsal Web Tasarım
YanıtlaSilBireysel Web Tasarım
YanıtlaSil