Osmanlı’da aydınlanma - modernleşme öncüleri

 

Osmanlı’da aydınlanma - modernleşme öncüleri

 

Bülent Ağaoğlu

İstanbul, 23.11.2021

 

““Katip Çelebi’nin büyük bir bilgin, düşünür ve aydınlanma emekçisi olduğunu ifade eden Karlığa, “Katip Çelebi, Osmanlı modernleşmesinin fikir babası ve itici gücüdür. Ondan sonra gelen bilim adamları az ya da çok Katip Çelebi’den etkilenmiştir. Katip Çelebi, ele aldığı tüm konuları her boyutuyla incelemiş, üzerinde çalışmış ve sonuçlarını da en mükemmel şekilde ortaya koymuştur. Bu azmin neticesinde de 48 yıllık ömrüne binlerce sayfalık yirmi bir adet abidevi eseri sığdırmayı başarmıştır. İslam ilimlerinin canlanması için de büyük çaba sarf eden Katip Çelebi bununla sınırlı kalmamış, 13. yüzyıldan sonra, İslam dünyasının dışında ve özellikle Rönesans dönemi boyunca Avrupa’da ortaya çıkan ilmî ve fikrî gelişmeler hakkında genişçe bilgi veren ilk ve tek Müslüman bilgin olmuştur. Katip Çelebi ve yetiştirdiği talebeler sayesinde 18. yüzyıl açılımı gerçekleşmiş ve bu da 19. Yüzyılda Osmanlı modernleşmesi olan Islahat ve Tanzimat hareketlerinin ortaya çıkmasına vesile olmuştur” diyor. “. http://ismek.ist/blog/icerik.aspx?p=639

 

Katip Çelebi’nin Aydınlanma Öncülüğü Hakkında Alıntılar (1). https://bulentagaoglu.blogspot.com/2021/11/katip-celebinin-aydnlanma-onculugu.html

 

Tanım

“Aydınlanma felsefesinin çok daha kapsamlı bir anlamı vardır. Aydınlanma başkaları tarafından vaz edilmiş şeyleri ezberleyip tekrarlamaktan kurtularak gerçeğe ulaşmak için aklın yolunu seçmek, gözlem ve deneylerle doğruya ulaşmaktır.”. https://www.indyturk.com/node/248896/t%C3%BCrkiyeden-sesler/t%C3%BCrkiye-ayd%C4%B1nlanman%C4%B1n-neresinde

·        Aydınlanma bilime önem vermektir.

·        Aydınlanma, zihinlerdeki kalıplara (dogmalar, tabular vs.) karşı soru sorma faaliyetidir.

·        Aydınlanma sorgulamaktır

·        Aydınlanma düşünmektir, düşünce geliştirmektir.

·        Aydınlanma araştırmaktır.

·        Aydınlanma incelemektir.

·        Aydınlanma “ezberlere” (sorgulanmamış görüşlere) karşı düşünce geliştirmektir.

1

Bu vesileyle uzun yıllardır “Sorgulanmamış ezberler” konusunda düşünsel faaliyetlerde bulunan “Sivil Toplum” etkinlikleri yürüten Tınaz Titiz’in çalışmalarına özellikle dikkat çekmek isterim:

Ezber Kalıpları

Yaygın ve Yerleşik Kalıpların Sorgulanması Projesi

http://www.ezberkaliplarinisorgula.com/

Tınaz Titiz’in web sitesinde “ezber” araması; http://tinaztitiz.com/?s=ezber

Tınaz Titiz’in “Ezber” konulu makalelerinin listesi; (sayfa: 8-10 arasında): https://turkbibliography.com/wp-content/uploads/2021/08/id291.pdf

2

Ezberler konusundaki kaynakçalarım;

Ezber Kalıpları – Ezberler – Ezberlerimiz Kaynakçası Memorization Patterns – Memorizations – Bibliography of Memorizations	2015
Ezber Kaynakçası Memorization Bibliography	2012
Ezberler / Safsatalar Konusunda Örnekler İçeren Web Kaynakları Web Resources with Examples on Memorizations / Fallacies	2020
Popüler Ezber Kalıpları Konulu Kitaplar Books on Popular Memorization Patterns ("Fixed Ideas")	2020

 

Bazı sorular;

·         Siyaset dünyamızda ilk aydınlanma öncümüz, “bilime verdiği önem” sebebiyle Fatih Sultan Mehmet midir..

·         Araştırma, inceleme, düşünce dünyasında ilk aydınlanma önderimiz Katip Çelebi midir…

·         Ülkemizde Osmanlı dönemindeki aydınlanma öncüleri hakkında hangi yayınlar vardır…

·         Öncüleri kısaca tanıtan rehber yayınlar var mıdır…

·         Öncülere ilişkin kronolojik liste hazırlanmış mıdır…

 

Yayın tespiti için yapılabilecek aramalar için taslak;

"Osmanlı'da Aydınlanma"

"Osmanlı İmparatorluğu'nda Aydınlanma"

"aydınlanmada öncülerimiz"

Osmanlı "aydınlanma öncüsü"

"Osmanlı aydınlanma öncüsü"

Bazı öncü isimler;

·         Abdullah Cevdet........................ 246 [ https://tinyurl.com/4fvxuts6 ]

·         Ahmet Rıza

·         Ahmet Şuayip

·         Ali Süavi

·         Baha Tevfik ve Materyalizm Çığırı ................ 233 [ https://tinyurl.com/4fvxuts6 ]

·         Cavit

·         Emrullah Efendi ve Maarif Reformu ................... 192 [ https://tinyurl.com/4fvxuts6 ]

·         Gelenbevi İsmail

·         Genç Osman

·         Hoca Kadri ....................... 219 [ https://tinyurl.com/4fvxuts6 ]

·         Hüseyinzade Ali Turan.................... 267 [ https://tinyurl.com/4fvxuts6 ]

·         II. Mahmut

·         III. Selim

·         İbrahim Müteferrika

·         İsmail Fenni Ertuğrul.................... 294 [ https://tinyurl.com/4fvxuts6 ]

·         İsmail Hakkı Baltacıoğlu

·         İsmayıl Hakkı İzmirli................. 281 [ https://tinyurl.com/4fvxuts6 ]

·         Katip Çelebi

·         M. Sâtı (Sâtı-El-Husrî).................................. 179. [ https://tinyurl.com/4fvxuts6 ]

·         Mehmet Ali Aynî.................................... 299 [ https://tinyurl.com/4fvxuts6 ]

·         Mehmet Ali Şevki

·         Musa Akyiğit ........................ 221 [ https://tinyurl.com/4fvxuts6 ]

·         Naci Fikret

·         Namdar Rahmi

·         Namık Kemal

·         Nüzhet Sabit................................................ 342 [ https://tinyurl.com/4fvxuts6 ]

·         Prens Sabahattin

·         Rıza Tevfik.......................... 256 [ https://tinyurl.com/4fvxuts6 ]

·         Şehbenderzade Ahmet Hilmi ................ 284 [ https://tinyurl.com/4fvxuts6 ]

·         Şekip Tunç

·         Şinasi

·         Ziya Gökalp

Bazı Kaynaklar;

H. Ziya Ülken, “Türkiye’nin Modernleşmesi ve Bu Hareketin Öncüleri Olan Türk Düşünürleri”, AÜİFD, sayı: 27-30, c: XI, Ankara 1963, 28. https://www.tufed.net/arsiv/28.pdf

http://eskidergi.cumhuriyet.edu.tr/makale/361.pdf

https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/837556

http://namikkemalblogu.blogspot.com/2012/09/turk-aydnlanma-hareketinde-namik-kemal.html

https://www.facebook.com/130904970942342/posts/433400607359442/

https://islamansiklopedisi.org.tr/batililasma

http://dspace.yildiz.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/1/264/0024477.pdf?sequence=1&isAllowed=y

https://www.turkyurdu.com.tr/yazar-yazi.php?id=1774

http://omerosmanoglu.blogspot.com/2006/05/aydnlanma-dusuncesinin-tanzimata.html

https://t24.com.tr/yazarlar/enver-guney/vatan-yahut-silistre-osmanli-da-ilk-uyanis-yeni-bir-baslangic,26633

https://dergipark.org.tr/tr/pub/iusosyoloji/issue/511/4640

https://www.kirmizilar.com/tr/index.php/konuk-yazarlar2/2333-turk-modernlesmesinin-onculleri

Ord. Prof. Hîlmî Ziya Ülken: Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. http://www.kavak.org.tr/upload/files/7-T%C3%9CRK%C4%B0YEDE%20%C3%87A%C4%9EDA%C5%9E%20D%C3%9C%C5%9E%C3%9CNCE%20TAR%C4%B0H%C4%B0%20-%20Hilmi%20Ziya%20%C3%9CLKEN.pdf

https://onedio.com/haber/osmanli-tarihinde-cigir-acan-15-bilim-adami-708545

https://www.fikriyat.com/islam/2018/05/13/bilim-ve-teknolojide-cigir-acan-osmanli-limleri

https://nereye.com.tr/osmanli-tarihine-damga-vuran-10-bilim-adami/

https://dergipark.org.tr/tr/pub/mkusbed/issue/19558/208500

http://www.halksahnesi.org/2016/12/17/osmanli-devleti-aydinlanma-ve-ulus-devlet-taner-timur/

https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/modernlesme-hikayemiz-2-1765058

http://aksarayiibd.aksaray.edu.tr/en/download/article-file/799575

 

Er, Hamit, 1967- :  Osmanlı Devletinde çağdaşlaşma ve eğitim / Hamit Er -- İstanbul : Rağbet Yayınları, 1999  248 s. ; 21 cm

Tufan, Muzaffer :  Sosyolojinin Fransa'da doğuşu döneminde Osmanlı toplumundaki çağdaşlaşma hareketi : Tanzimat'ın dış etkenleri / Muzaffer Tufan -- [Y.y. : yayl.y.], 1994 (Türk Tarih Kurumu Basımevi)  145-163. ss. ; 24 cm

Birinci, Ali: Osmanlı İktisat Düşüncesinde Çağdaşlaşma [Ahmet Güner Sayar'ın Kitabı Üzerine].  Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar 11(66) 6.1989, 63 - 64. Ss

Doğan, İlyas: Tanzimat Sonrası Osmanlı Aydınlarında Çağdaşlaşma Sorunu ve Arayışlar.  Kamu Hukuku Arşivi KHukA 2(2) 6.1999, 104 - 121. Ss

Reyhan, Cenk: Türkiye'de çağdaşlaşma: Osmanlı-Türk modernleşme süreci üzerine bir başyapıt.  Memleket Siyaset Yönetim 12(28) 2017, 111-140. ss Türkçe ve İng. özet. Bibliyografya

Kalaycıoğlu, Ersin: [ Tunaya, Tarık Zafer ] Tarık Zafer Tunaya: Osmanlı''dan Cumhuriyet''e Siyasal Kurumlar ve Çağdaşlaşma. Doğu Batı 3(12) 8.2000, 110 - 119. Ss

Yapılabilecek bir arama:

osmanlı modernleşme **  https://kasif.mkutup.gov.tr/

 ………………………………..

Hilmi Ziya Ülken:

https://www.tufed.net/arsiv/28.pdf

“Batılılaşma yolundaki bu hızlı devrimci hareketler, geriye doğru bakacak olursak daha yarım yüzyıldan beri bir çok Türk düşünürleri tarafından hazırlanmış bulunuyordu. Sultan Aziz ve Hamit II nin müstebit idaresine karşı "Genç Osmanlılar" diye tanınan bir hareket başlamıştı ki, aralarından Şinasi, Namık Kemal ve Ali Süavi'nin adlarını hatırlamalıyız. Bu hareket edebiyatta Fransız romantizminden, fikirde Aydınlanma felsefesinden mülhem bulunuyordu. Bu ilk ideoloji akımı Osmanlı birliğine giren bütün kavimler üzerine tesir etti: vatan, hürriyet, hak ve insanlık fikirlerini getirdi. Onların ardından giden "Genç Türkler" 1890 ile 1908 arasında Paris'te toplanmışlar, siyasi bir ihtilal hareketi hazırlamışlardır. İttihat ve Terakki Cemiyeti adı ile teşkilatlanan bu hareket içinden iki önder yetişti. Bunlar da Ahmet Rıza ve Prens Sabahattin'dir. Birincisi pozitivizme çığırma girmişti. İkincisi Le Play'in Science Sociale ekolünün sosyolojik görüşünü savunuyordu.

Abdülhamit II nin tahttan indirilmesinden sonra, 1908 den beri Türkiye'de çok canlı bir fikir faaliyeti başladı. 1908 den 19î8'e kadar Batının bütün yeni felsefi ve sosyolojik eğilimleri Türkiye'de tarfcılar ve savunucular bulmuş ve bu hareketler sırf nazari alanda kalmayarak hayata da tesir etmiştir. Rıza Tevfık, Cavit, Ahmet Şuayip tarafından "Ulum-ı İçtimaiye ve İktisadiye" dergisi kuruldu. Bu dergi ciddi ve devamlı olarak H. Spencer, Schaefle, R. Worms'un biyolojik sosyoloji görüşünü savundu. Bu yıllarda Spencer'in évolutionisme'inin Türkiye fikir hayatında derin tesiri oldu. Rıza Tevfik agnosticisme üzerine, Cavit hür değişim iktisadına, A. Şuayip H. Taine ve E. Renan'dan mülhem sanat felsefesine dair yazıyordu. Aynı yıllarda Baha Tevfik, E. Haeckel ve Louis Büchner'in materialisme'ine dayanarak ayrı bir felsefe çığırı kurmaya çalışıyordu.

İlk defa modernleşme hareketi geniş anlamıyla ve devamlı çabalarla Dr. Abdullah Cevdet tarafından kuruldu. "İçtihad" adlı dergisini önce Kahire'de 1903 de çıkardı. Sonra İsviçre ve Viyana'ya gelerek bu son şehirde ayni derginin yayınlanmasına yıllarca devam etti. A. Cevdet 1908 'den sonra çalışmalarını İstanbul'da ölümüne kadar (1926) sürdürdü. Kanunların laikleşmesi, Latin alfabesinin kabulü, Batı kılığının alınması, kadınların hürriyeti, Batı medeniyetine kökten giriş fikirlerini savundu. İslamlık aleyhindeki bazı eserleri çevirmesi muhafazakar cephenin hücumuna uğradı. Başlıca dayanağı, bir çoğunu Türkçe'ye çevirdiği Guatave Le Bon'un eserleri idi. İttihat ve Terakki'nin en eski üyelerinden Hüseyinzade Ali iki yönlü bir humanisme Fikrini savunuyordu: bir yönüyle Yunan Latin, öteki yönüyle İslam hümanisme'i. Onca Doğu ve Batı arasında bulunan bütün milletler için bu çift humanisme fikri savunulmalıdır. Bu tezi, Tifüste çıkardığı "Füyüzat" ve " Hayat" dergilerinde (1905) ileri sürmüş, sonra İstanbul'da 1910 da devam etmiştir. Bu görüşe örnek olarak "Şehname" den, "İlyada"dan, "Enéide" den, "Faust" tan nazım dili ile çeviriler yaptı. Fakat bu eğilimler karşısında medrese ve tarikatların az çok Batı fikirlerinden de kuvvet alan yeni savunucuları da yetişti. "Sırat-ı Müstakim", ve "Sebil-ür Reşad" dergilerinin hararetli yayınları buradan doğdu.

Bu söylediklerimizden büsbütün ayrı üçüncü bir çığır Türkçülük idi.

Türkiye'de başlayan, Macar, Alman, Fransız Türkologlarından faydalanarak gelişen bu hareket sonradan Türkiye dışındaki Türkler arasında da yayıldı. 1908 de Batılılaşma, İslamcılık hareketleri yanında, onlar kadar kuvvetli üçüncü bir hareket haline geldi. Derneği "Türk Ocağı", başlıca organı "Türk Yurdu" idi.

1912 de bu üç zıt çığır arasında bir uzlaşma bulmak teşebbüsü ilk defa tanınmış Türk düşünürü Ziya Gökalp tarafından ele alındı. Gençliğinde G. Tarde ve Fouillée' den mülhemdi. Doğduğu şehir olan Diyarbakır'da "Osmanlı Milliyeti" denen görüşü savunuyordu. Fakat İttihat ve Terakki'nin Selanik kongresine geldikten sonra bütün görüşü değişti. Orada çıkan "Genç Kalemler" dergisini çıkaran yeni neslin ve Hüseyinzade'nin tesiriyle tamamen Türkçü oldu. Fransız sosyologu E. Durkheim'in fikirlerine dayanarak yeni bir sosyal reform hareketini savunmaya başladı. Kısa zamana sıkışan sayısız yayınları ile Türkçülük, modernlik ve İslamlık hareketlerini birleştiren ve etrafında hemen bütün gençleri toplayan canlı bir fikir hareketi uyandırdı. Gökalp'in sosyal reform teklifleri şu noktalarda kısaltılabilir: Üç çatışkan çığır aslında birbirine zıt değildirler. Çünkü bütün kavimler sosyal evrimde üç dönemden geçmişler ve geçeceklerdir: birincide henüz şuurlaşmamış halk kültürlerini görüyoruz. İkincide kavimler göksel dinlerin eğitiminden geçmişlerdir. Bu, Gökalp'in görüşünde "ümmet" devridir ki orada kavimler manevi ve ahlaki bir eğitim almışlardır. Üçüncü devrede kavimler bu universal cemaatin içinde kendi kavmi kişiliklerini bulmuşlardır, bu da millet şuurunun uyanmasıdır. O halde, eğer sosyal evrim tamamlanmış ise, zıt olduğu sanılan bu üç akımın uzlaşabileceği anlaşılır. Türkler etnik-filolojik bir kökten geldikleri, geleneklerini oradan aldıkları için Türkçüler haklıdırlar. Fakat İslâm ümmeti ile bağlantıları yüzünden de İslamcılar haklıdırlar. Millet olmak ancak çağdaş medeniyete girmekle mümkün olduğu için de modernciler haklıdırlar.

Gökalp'a göre modernleşmeyi anlamak için milli kuruluşta kültür ve medeniyeti ayırmak gerekir. Kültür muhtevaya aittir. Kendi kavmi, kişisel hayatımızda bulacağımız maddedir. Medeniyet ise milletler arasında ortak bir şekildir ki onları birbirine bağlar. Milli kültür ve milletlerarası medeniyet birbirine karıştırılamaz. "Biz Türk milletinden, İslam Ümmetinden, çağdaş medeniyetteniz."

Gökalp'a göre, Durkheim'da olduğu gibi, mesleki dayanışmalar modern toplumlarda iş bölümünün sonucu olarak kurulurlar. Bundan dolayı çağdaş Türkiye'de şu reformlar zaruri görülmelidir', a) Türk ailesinin evrimi eseri olarak kadınların hürlüğü, sosyal ve siyasi hayata katılması gerekir, b) Ayni sebepten devletle dinin ayrılması, kanunların laikleşmesi kaçınılmaz bir olay olmuştur.

Gökalp'in evrimci nazariyesi ağır değişme kabul ediyordu. Bu bakımdan sonraki devrimci hareketlerle arasındaki açık farka işaret etmek doğru otur. Onun Türk ailesinin, aile hukukunun evrimine, hukuk sosyolojisi ile İslam hukukunun(fıkh) karşılaştırılmasına dair yazıları açık misallerdir. Ona göre edebiyat, şiir, musiki, mimarlık, resim, hukuk, ahlak ... v.b. halk kültür maddesinin milletlerarası metotla işlenmesinden meydana gelir.

Science Sociale ekolünün Gökalp'a zıt görüşüne gelince; Sabahattin'in ardından giden Mehmet Ali Şevki 1918 de "Meslek-i İçtimai" derneği ve ayni adda bir dergi kurdu. O yıl Sabahattin'in "Türkiye Nasıl Kurtarılabilir" adlı eseri yayınlandı. Bu düşünce çevresinin başlıca fikirleri şöyle kısaltılabilir: Bahsedilen sosyal evrim kendi kendine bir değişme eseri değildir. Cemaatçi bir sosyal yapıdan "infiratçı" bir yapıya geçiş, bir atlayıştır. Bu tarzda geçişler yeni insan tipini yetiştirecek yeni bir eğitim sisteminin işe karışmasıyla sağlanabilir. Her şeyden önce Türkiye'nin sosyal yapısı hakkında derin bir monografık araştırma ile işe başlamalıdır. Bütün sosyal reformlar yalnız bu araştırmadan sonra yapılabilir, ve yalnız bu araştırma verilerine dayanarak kurulabilir.

Bizim sosyal yapımız başka Orta-Doğu ve Avrupa memleketleri gibi teşebbüsçü insan tipinden yoksundur. "Communautaire" denen bu toplumlarda yalnız memur, köylü, asker sınıfları gelişmiştir. Halbuki çağdaş milletlerin kuvveti ticaret, endüstri gibi iş adamı ve teşebbüs adamının yarattığı alanlardan gelmektedir.

1. Geçmişe bağlı çevrelerin çekimserliğine rağmen Abdullah Cevdet'in bir çok modernleşme hamlesi üzerinde tesiri büyük olmuştur.

2. Gökalp, sentezci sistemi ile yeni Türkiye'nin doğuşunda mühim rol oynadı. Ancak onun bağlı bulunduğu sosyoloji çığırı gibi evrimci, ondan sonraki sosyal hareketin ise devrimci olduğunu unutmamalıdır.

3. Monografık araştırma eğilimi, vakıa Cumhuriyetin ilk yıllarında tesirli olmamıştır. Fakat yavaş yavaş Türk aydınları arasında bu ilk tohumlar yemişini vermekte gecikmemiştir.

4. Burada son söz olarak bergsonculuğun tesirinden bahsetmek yanlış olmaz. Mütarekenin karanlık yıllarında "Yaratıcı Tekamül'ün ünlü yazarı Türk aydınlarına ışık ve cesaret vermişti. Sekip Tunc'un, Baltacıoğlunun, 1922 de Dergah dergisindeki ve daha sonraki yayınları ile yaptıkları tesiri burada hatırlatmak vazifedir.

5. Son iki düşünce akımını da sükutla geçemeyiz. Bunlar da energétisme ve pragmatisme'dir. Energétisme'i Türkiye 'de savunan Namdar Rahmi ve Naci Fikret'tir. Onların Konya'da yayınladıkları "Yeni Fikir" dergisi bu felsefi görüşü 1925-1929 arasında etraflı olarak açıklamıştır. Pragmatisme Maarif Vekaleti çerçevesinde tarafcılar bulmuş ve "Hayat" adlı dergi ile W. James, J. Dewey ve Nietzsche'nin fikirlerini yaymış ve tatbik alanına koymaya çalışıştır.”

……………………………..