Katip Çelebi’nin Orijinal Katkılarda Bulunmasında Bibliyograf Yönünün Önemi

 

Katip Çelebi’nin Orijinal Katkılarda Bulunmasında Bibliyograf Yönünün Önemi

 

Bülent Ağaoğlu

İstanbul, 25.8.2021

 

Katip Çelebi’yi (1609-1657) Katip Çelebi yapan etkenlerin en önemlilerinden birisi de 15 bin kitabın bibliyografyası olan Keşf el Zünun adlı eseri hazırlamasıdır. 15 bin kitap elinden geçmiştir, bunların önemli bir kısmının tek tek değerlendirmesini yapmış ve bu değerlendirmelerini kaynakçasında yayınlamıştır.

"Yaşadığı dönemde Osmanlı bilim ve düşünce hayatında yeni bir atılım başlatan kişi, âdeta bir aydınlanma önderi" olmanın yanında bir bibliyograftır aynı zamanda.

Katip Çelebi’de “çok meraklı bir bibliyograf zihni” olduğu aşikar. Tersi durumda 15 bin kitaba erişemezdi.

Bu kadar çok yayın içeren bir kaynakça hazırlaması ve 20’den fazla eser vermesi onun zihinsel dinamizminin göstergesidir.

15 bin kitabı konularına göre sınıflandırması onun metodik bir çalışma tarzı olduğuna kanıttır.

Bu kadar çok yayınla birebir ilgilenen bir insan;

"Zihninde farklı bakış açılarını mümkün kılma" konusunda daha elverişli bir konumdadır.

Geniş görüşlü olmak için gerekenlerden olsa gerek; derlediği 15 bin kitap künyesi ve bunlardan okuduklarıyla altyapısı sağlamdır.                                                                                                       

Katip Çelebi 15 bin künye içeren kaynakça hazırladığı için de dönemine göre farklı fikirleri üretebilmiştir. Bu üzerinde dikkatle durulması gereken önemli bir gerçektir. Buradan hareketle denilebilir ki; Yeni Katip Çelebiler yetişmesi için bibliyograflığı desteklemeli miyiz... İşte bu konuyu bu soruyu sorarak ilgililerin dikkatine sunuyorum. Mesela ilgili bir çalıştay düzenlenebilir bu soru çerçevesinde.

Günümüzde dünyada her gün çok sayıda kitabı kataloglayan insanlar hiç de az değildir. Bu işin klasik kurumları yanında bir de online kitap ticareti sitelerinde kayıt yapan binlerce insan var. Fakat içlerinden günümüze kadar Katip Çelebi benzeri bir insan çıkmadı. Neden acaba... Katip Çelebi işini aşkla yapıyordu... Belki de ana sebep budur.

Kitapseverler dünyada çoktur.

Ama üzerinde çalışılan konuda ilgili kaynakların önemli büyük kısmını tespit edebilecek Katip Çelebi gibi bibliyograflar tarih boyunca çok az mıdır.... 

Katip Çelebi'nin eserlerinde ortaya koyduğu bakış açılarının bir sebebi de sanırım bu becerisidir.

Katip Çelebi'nin bibliyograflığı nasıl içselleştirdiğini gösteren, Keşf el Zünun adlı kaynakçasına yazdığı önsözden bazı pasajlar;  https://bulentagaoglu.blogspot.com/2020/05/katip-celebi-kesf-el-zunun-kitabindaki.html  

Dünyada Katip Çelebi gibi binlerce künye derleyen bibliyograflar üzerine incelemeler yapılmış mıdır, buna bakmak gerekir.

Sonuç

Memleketimizin ilgilileri Katip Çelebi’nin 15 bin kitap künyesi (ve önemli bir kısmının değerlendirmesini ) içeren kaynakça hazırlamasının onun zihninde açtığı ufukların farkında mıdırlar acaba… Hiç sanmam…

Hala “Google varken kaynakça gereksiz” demeye devam ediyorlardır herhalde... Aslında derinlemesine sondajla çok sayıda kaynakça hazırlasalar gerçeği anlarlar... Ama şu anda yaptıkları kaynakçaya olumsuz bakış açısını içeren ezberlerini tekrarlamak.

Kimdir

“Osmanlı Devleti’nin bilim ve kültür alanında yetiştirdiği ve 17. yüzyıla damgasını vuran Kâtip Çelebi, Osmanlı kültür ve medeniyet tarihinin yanında dünya kültür ve medeniyet tarihine de önemli katkıları bulunan bir düşün adamımızdır. 1609-1657 yılları arasındaki kısa ömrüne tarihten felsefeye, coğrafyadan tıbba, musikiden astronomi ve matematiğe ve en çok da bibliyografyaya ait yirmiden fazla eser sığdırabilmiştir. O yaşadığı dönemde Osmanlı bilim ve düşünce hayatında yeni bir atılım başlatan kişi, âdeta bir aydınlanma önderidir.

Ömrünü bilime adayan Kâtip Çelebi, özellikle toplumun bilgilenmesinin önemine inanmış, siyasi ve iktisadi buhranların yaşandığı dönemde topluma ve yöneticilere tavsiye niteliğinde eserler kaleme almıştır.”. https://kygm.ktb.gov.tr/TR-322/katip-celebi.html

KATİP ÇELEBİ HAKKINDAKİ ÇALIŞMALARIM. 6.7.2020. https://bulentagaoglu.blogspot.com/2020/07/katip-celebi-hakkindaki-calismalarim.html

Bazı alıntılar;

1

Taha Akyol:

“BİR ÖNCÜ: KÂTİP ÇELEBİ

Kâtip Çelebi, Avrupa’daki bilim devrimini, dönemin imkanları içinde bir ölçüde takip ediyordu. Yunanca ve Latince eserlerden yararlanıyordu.

Kitaplarını, yeni bilimleri Müslümanlara öğretmek için yazdığını belirtir.

16. yüzyılda İstanbul’daki Takiyüddin rasathanesi “gökleri gözlemlemek uğursuzluk getirir” diye top atışlarıyla tahrip edilmişti… Kâtip Çelebi ise, ay ve güneş tutulması dahil gök cisimlerinin bütün hareketlerinin matematikle belirlenmiş doğal hadiseler olduğunu anlatmaya çalışıyordu.

Müslümanların pozitif bilimleri dine aykırı sanmasını eleştiriyordu: “Peygamberlerin ve Ashab-ı kiramın vazifesi halka dini konuları öğretmek olup eşyanın hakikatini açıklamak onların vazifesi olmadığından…” gök cisimlerinin hareketleri “dini işlerden değildir”, bilimlerin konusudur. (Cihannüma, 124)

Katip Çelebi, Şeyhülislam Bahai Efendi’ye sorduğu soruları anlatır. Biri şöyledir:

“Bir Müslüman, İngiliz gemisine binip 90. enleme vardığında, altı ay gündüz ve altı ay gece olacağı için, beş vakit namazını ve ramazan orucunu nasıl eda edecektir?”

İşte bu tür sorular da “geçmiş nesillerde kimsenin” aklına gelmemişti, çünkü dünya düz sanılıyordu. Bütün gök cisimlerinin küresel olduğunu bilen Katip Çelebi ise tabii bu soruyu soruyordu.

Şeyhülislam cevap verememişti, cevabı Katip Çelebi yazacaktı.”. 25.8.2021. https://www.karar.com/yazarlar/taha-akyol/din-ogretiminde-derin-sorunlar-1590419

2

Tarık Çelenk;

“Osmanlı’da Felsefeye karşı takınılan olumsuz bazı tavırlara XVII. yüzyıl Osmanlı bilginlerinden Kâtip Çelebî (ö.1657) işaret etmektedir. Zira Kâtip Çelebî’ye göre Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan Kanuni Sultan Süleyman dönemine (1520-1566) kadar olan devrede, din ile felsefeyi uzlaştıran gerçek bilginler şöhret kazanmıştır. Ancak diğer taraftan Fatih[18], Medâris-i Semâniye diye adlandırılan sekiz medreseyi yaptırmış, vakfiyesinde Haşiye-i Tecrid ve Şerh-i Mevâkıf okutulmasını kayıt altına aldırtmıştır. Fakat daha sonraki dönemlerde medreselerde[19]  bu dersler kaldırılmıştır. Medreseleri değerlendirirken de dönemlerinin siyasi ve toplumsal yapılarına bağımlılıklarını gözden kaçırmamamız gerekiyor.

Katip Çelebi Çok Çırpınmış

Katip Çelebî, İslâm’ın ilk dönemlerinde aklî ilimlere karşı olumsuz bir bakış açısı olduğunu, ancak bu düşünceden hareketle bunların dine aykırı olduğu yönünde bir sonuca gidilmemesi gerektiğini belirterek, daha sonraki dönemlerde her bilimin öneminin fark edilip felsefe geleneği ile din bilimlerini metodolojik bir bütünlük ve özgünlük içinde buluşturan büyük bilginler yetiştiğini ifade etmektedir. Gazzalî, Fahreddîn Râzî, Îcî, Şîrâzî, Kudbuddîn Râzî, Taftezânî, Cürcânî ve Devvânî bu büyük âlimlerden bazılarıdır. Osmanlı eğitim sisteminde, din bilimleriyle felsefî ilimler arasındaki paralelliği koruyan bu anlayış, Kanuni dönemine kadar belirleyici olmuş, ancak daha sonra bazı din bilginleri tarafından aklî ilimler, “bu dersler felsefiyyâttır” denilerek eğitim sistemi dışına itilmiştir. Bu çabalar büyük ölçüde başarılı olmuş ve Osmanlı ulemâ çevresinde bu bilimlere karşı kayıtsızlık doğmuştur (Katip Çelebî, 1993: 9;Kutluer, 2000: 81). Fakat Katip Çelebî, eserinde, din ilimleri ile felsefî ilimler arasında “burhân”a dayalı metodolojik bir bütünlük sağlamanın, ülkede düşünce, bilim ve eğitim alanında yaşanan tıkanıklığın aşılması yolunda hayatî bir önem taşıdığını vurgulamaktadır (Kutluer, 2000: 81-82). Dolayısıyla Katip Çelebî’ye göre, o dönemde yaşanan fikrî bunalımın sebebi, aklî ve naklî ilimler arasında olması gereken uyumun gereklerinden uzaklaşılmasıdır (Kutluer, 2005b: 217). https://daktilo1984.com/forum/bugun-islam/