Gençler kitap okumuyor deniliyor… 7.9.2025

 

Gençler kitap okumuyor deniliyor…

 

Günümüzün internet, eğlence vs. şartlarında cep telefonunun kullanımının çok arttığı şartlarda gençler kitap okumuyor deniliyor. Bu bir ezber midir? Bu iddia doğru mudur? Bu konuyu detaylı inceler misiniz? Detaylı cevap verir misiniz? Derin düşünür müsünüz?

7.9.2025

(Not: Bu soru diğer 9 yapay zekaya da sorulabilir). 

 

ChatGPT:

Çok yerinde ve önemli bir soru — “Gençler telefona fazla zaman ayırıyor, bu yüzden kitap okumuyor” iddiası basit bir ezberten ibaret mi yoksa gerçek mi? Cevap: hem evet hem hayır — yani basitleştirmek yanlış; veri ve nedenler karmaşık. Aşağıda kanıtları, metodolojik uyarıları, olası mekanizmaları ve sonuç çıkarımlarını derinlemesine ve kaynak göstererek aktarıyorum.

1) Kısa cevap (özet)

• Türkiye’de genel olarak kitap okuma oranları düşük gibi görünüyor; resmi veriler “son 12 ay içinde en az bir kitap okuyanların” oranının görece sınırlı olduğunu gösteriyor. TÜİK Veri Portalı
• Ancak “gençler hiç okumuyor” demek abartı: TÜİK verilerinde okul dışı kitap okuma oranları açısından genç (15–24) grubu diğer yaş gruplarına göre daha yüksek gözüküyor — yani gençler tamamen uzaklaşmış değiller; okuma biçimleri ve yoğunluk farklılaşabiliyor. TÜİK Veri Portalı
• Uluslararası düzeyde okuma yeterliliği (PISA) pek çok ülkede gerileme gösteriyor; bu, “okuyanların sayısı” ile “derin okuma yetisi” arasında fark olduğunu hatırlatıyor. OECD
• Öte yandan ABD ve benzeri pazarlarda “son 12 ayda en az bir kitap okudum” gibi ölçümler yıllar içinde büyük değişim göstermeyebiliyor — yani bağlam ülkeye, ölçüme ve zamana göre değişiyor. Pew Research Center

2) Türkiye’ye dair veriler — ne diyor resmi kaynaklar?

• TÜİK’in “Yaşam Kalitesi/Okuma” verilerinde, belirli bir dönemde (ör. 2022 modülü) 15 yaş ve üstü nüfusta “son 12 ay içinde en az 1 kitap okuyanların” oranı sınırlı çıkmıştır; haber özetleri ve veri dökümleri bu biçimde raporlandı. (Kaynak: TÜİK Yaşam Kalitesi Modülü, 2022). TÜİK Veri Portalı+1
• Aynı veri setlerinde dikkat çekici olan: okul kitapları dışındaki kitap okumada en aktif gruplardan birinin 15–24 yaş olduğu bildirilmiştir; yani gençlerin “tamamen okumadığı” iddiası kaba bir genellemeye dayanıyor. TÜİK Veri Portalı

Not: Türkiye’de medyada dolaşan “günde 1 dakika kitap okuyoruz” gibi ifadeler genellikle sitasyon hataları veya bağlam dışı özetlerden doğdu; bu tür popüler başlıklar her zaman resmi verinin bütününü doğru yansıtmayabilir. (Bu yüzden ham veri ve ölçüm tanımlarına bakmak önemli.) Malumatfurus

3) Küresel tablo — okuma sıklığı mı, okuma derinliği mi?

• “Kaç kişi kitap okuyor” ve “kim derin ve eleştirel biçimde okuyor” iki farklı soru: ABD’de Pew araştırmaları yıllara göre “yılda en az bir kitap okuyan yetişkin” oranının büyük çapta sabit kaldığını gösteriyor; formatlar (basılı, e-kitap, sesli) değişiyor. Pew Research Center
• PISA 2022 sonuçları, pek çok ülkenin (ortalama olarak) okuma performansında düşüş veya durgunluk yaşadığını ve derin okuma becerilerinde kaygı verici eğilimler olduğunu gösteriyor — bu, gençlerin bilgi çözümleme ve eleştirel okuma becerileri açısından önemli bir işaret. OECD+1

4) Akıllı telefon / ekran etkisi: neden okunma azalıyor gibi hissi oluşuyor?

Açıkça söylemek gerekirse: telefonlar doğrudan “kitap okumayı öldürmez”, ama birkaç mekanizma aracılığıyla okuma zamanını ve tarzını etkileyebilir:

1. Zaman paylaşımı — boş zaman saatleri sınırlı: sosyal medya, oyun, video akışı hızlı, ödül veren deneyimler sunar; bu da “uzun, dikkat isteyen okuma”ya ayrılabilecek zamanı azaltır. (Ekran süresinin artışıyla ilgili meta-analizler zaman kullanımında artış gösteriyor.) PMC
2. Dikkat dağılımı ve yüzeysel okuma — dijital ortam skimming’e, “kısa içerik”e alışmaya müsaittir; “derin okuma” pratikleri körelebilir. Maryanne Wolf ve diğer bilişsel araştırmacılar bu değişime dikkat çekiyor. Maryanne WolfThe Guardian
3. Format tercihi değişimi — gençler yazılı metni hâlâ tüketiyor ama formatlar değişiyor: kısa hikâye serileri, fanfiction, web romanları, e-kitaplar, sesli kitaplar ve sosyal-medya-tavsiye (BookTok vb.) aracılığıyla keşif artıyor. Bu “okumama” algısını kısmen törpülüyor çünkü “kitaba ayırdığın zaman” farklı medyaya kayabiliyor. Edison ResearchWorld Economic Forum

5) Dijital ortamlar aynı zamanda okumayı teşvik edebilir

• Sosyal medya platformları (özellikle TikTok’ta BookTok) belirli türlerde kitap satışlarını ve gençlerde okuma isteğini artırdı; bunun yayınevleri ve perakendeciler üzerindeki etkileri somut olarak ölçüldü. Yani dijital ortamlar hem rekabet hem de teşvik kaynağı olabiliyor. World Economic ForumResearchGate
• Benzer şekilde sesli kitapların hızlı büyümesi, “okumak” tanımını genişletti; birçok insan için dinlemek, yoğun program içinde edebiyatla kurulan yeni bir bağ. (Audiobook pazar verileri yıllık çift haneli büyüme gösteriyor.) PublishersWeekly.comEdison Research

6) Bilimsel bulgular: ekran-okuma ilişkisi net mi?

• Araştırmalar karışık: bazı çalışmalarda çocukların ekranda okumada daha az derin anlama ulaşabildiği (ve kaçınganlık gösterdiği) bulunurken; meta-analizler anlatı türü metinlerde dijital okumanın anlamaya olumsuz etkisi olmadığını gösteriyor. Genel eğitim-politikası çıkarımı: formatın etkisi yaşa, metin türüne ve okuma amaçlarına bağlı. AxiosTaylor & Francis Online

7) Ölçüm ve metodoloji uyarısı — “okumuyor” iddiaları neden yanıltıcı olabilir?

• “Kitap okumak” nasıl tanımlanıyor? (tamamlanan kitap mı? kısmen mi? sesli kitap dinlemek okuma sayılır mı?)
• Zaman dilimi: “son 12 ay” mı, “ayda en az 1 kitap” mı, “haftalık ortalama dakika” mı—hepsi farklı mesaj verir.
• Örneklem ve bildirim yanlılığı: Anketler kendini-report ettiği için abartı/eksiltme olabilir; gençler sosyal olarak istenen davranışı farklı raporlayabilir.
• Erişim/sosyokültürel faktörler: Kütüphane erişimi, gelir, eğitim seviyesi, aile alışkanlıkları okuma oranını güçlü biçimde etkiler. (Dolayısıyla “gençler okumuyor” genellemesi sosyoekonomik farklılıkları göz ardı eder.)
  Bu yüzden hem kantitatif veri (okuma oranları, PISA skorları) hem niteliksel olgu (okuma kültürü, sosyal medyanın rolü) birlikte değerlendirilmelidir.

8) Sonuç çıkarımları — iddia doğru mu?

• Tamamen doğru değil. Gençler arasında kitap okuma düşmüş mü? Bazı ölçümlerde yetişkinlere göre daha az olabilir; ama aynı ölçümlerde (TÜİK verilerinde) gençler okul-dışı kitap okuma oranlarında nispeten daha aktif çıkabiliyor. TÜİK Veri Portalı
• Doğru olabileceği yerler: Ders dışı, derinlemesine ve süreklilik gerektiren okuma (kurgusal-düşünsel derin okuma, eleştirel metin analizi) azalmış olabilir — ve bu, ekran alışkanlıklarının bir sonucu olabilir. PISA’daki okuma yeterliliği düşüşü bu kaygıyı destekliyor. OECDPMC
• Yanlış/eksik ifade: “Gençler hiç kitap okumuyor” demek doğru değil; okumayı şekil ve platform değiştirmiş durumda (kısa içerik, sesli kitap, sosyal medya aracılığıyla keşif, fan-ekosantrik okuma vb.). World Economic ForumEdison Research

9) Ne yapılabilir? (öneriler — politika, eğitim, ebeveynlik, yayıncılık)

Kısa, uygulanabilir öneriler:

• Okula derin okuma becerileri entegre edin: eleştirel okuma ve uzun metinlerle çalışma üzerine odaklanmış ders uygulamaları. OECD
• Formatlara açık olmak: sesli kitaplar, e-kitaplar ve sosyal platformlar aracılığıyla okuma kültürünü destekleyin; “format düşmanlığı” yerine erişilebilirliği artırın. Edison ResearchPublishersWeekly.com
• Kütüphane ve erişim yatırımı: fiziksel ve dijital kütüphanelere yatırım, okul kütüphanelerinin güçlendirilmesi. (TÜİK ve yayın verileri erişim meselesinin önemini gösteriyor.) TÜİK Veri Portalı
• Aile-rol modellemesi: evde görülen okuma davranışı çocuklarda çok güçlü etki yapar — ebeveynlerin okuma-eylemi teşvik edici.
• Sosyal medya / topluluk kullanımı: BookTok, Instagram kitap kulüpleri gibi mecralar gençleri okumaya çekiyor; bunlarla işbirliği yaparak okumayı yaygınlaştırmak mümkün. World Economic Forum

10) Kapanış — kısa özet (bir cümleyle)

“Gençler kitap okumuyor” klişesi eksik: bazı nicel göstergeler endişe verici, özellikle derin okuma ve okuma yeterliliği düzeylerinde; ama gençler farklı formatlarda ve platformlarda hâlâ metin tüketiyor — problemi anlamak için hangi ‘okuma’yı ölçtüğümüzü netleştirmek zorunlu.

---

İsterseniz şimdi hemen şunlardan birini yapabilirim (hangisini isterseniz, doğrudan yaparım — ek tarama, Türkiye özelinde grafik/süre trendi, ya da kısa bir politika-öneri raporu):

1. TÜİK ve yayıncı verilerini kullanıp Türkiye için son 10 yılın “yılda en az 1 kitap okuyanlar” oranı ile genç/kamu ayrımını grafik halinde gösteren küçük bir görsel üretmemi ister misiniz? (Verileri tablo halinde getirip grafik çıkarırım.)
2. Okuma eğilimleri ve dijital etki üzerine 800–1200 kelimelik bir derin analiz raporu hazırlayayım mı?
3. “Gençler için kitap teşvik kampanyası” önerileri (okul/kütüphane/sosyal medya) içeren kısa bir uygulama planı hazırlayayım mı?

Hangi çıktıyı tercih edersiniz? (İsterseniz doğrudan birini seçin, hemen başlarım.)

Formun Altı

ChatGPT hata yapabilir. Önemli bilgileri kontrol edin.