17 Mayıs 2020 Pazar

TONYUKUK, TÜRK MÜ; TÜRK DEĞİL Mİ (ÇİNLİ Mİ?)




TONYUKUK, TÜRK MÜ; TÜRK DEĞİL Mİ (ÇİNLİ Mİ?)


1 Bilge Tonyukuk ben özüm Tabgac iling e kilindim.
Türk budun Tabgacka körür erti.

[1] Bilge Tonyukuk ben kendim Cin ilinde kilindim.
Türk milleti Cine tabi idi.



26.06.2017




İçindekiler











Giriş

Bu doküman, Tonyukuk hakkında oluşan bilgi kirliliği sebebiyle “doğru bilgi”ye ulaşmaya yardımcı olunması düşüncesiyle hazırlanmıştır. Bu dokümanı hazırlamaya bizi yönelten ana etken “ırk (etnik köken) tespiti” değildir.
Kısaca
·         Tonyukuk Doğu Göktürklerin Çin esareti altında bulunduğu dönemde dünyaya geliyor.
·         Bunu da yazıtında belirtiyor;
1 Bilge Tonyukuk ben özüm Tabgac iling e kilindim.
Türk budun Tabgacka körür erti.         
-------------------------------------------------------------.
[1] Bilge Tonyukuk ben kendim Cin ilinde kilindim.
Türk milleti Cine tabi idi.
·         Çin’de hapis yatıyor.
·         Göktürklerin bağımsızlık hareketini başlatmak için hapisten kaçıyor.

Sayısal Dağılım

Toplam 18 kişi

Tonyukuk Türktür Diyenler
Yerli:6
Yabancı: 7 (%’i Çinlidir)

Tonyukuk Çinlidir Diyenler: 5
Yerli (Türk): 5
Yabancı: 0
“Çinlidir” diyen 5 Türkün 3’ü profesör.
“Çinlidir” diyen yabancı yok.

Tonyukuk Türktür diyenler:
Ahmet Taşağıl
Fahrettin Olguner
İsenbike Togan
Merve Rabia Meral
Osman Turan
Sadri Maksudi Arsal

“Tonyukuk Türktür” Diyen Yabancılar
Ana Britannica Ansiklopedisi
L. Bazin
Grouset
Giraud
Hirt
Ligeti
He Xingliang , Guo Hongzhen

Tonyukuk Çinlidir diyenler:
Bahaeddin Ögel
Bozkurt Güvenç
Mehmet Niyazi Özdemir
Özkan İzgi
Sait Başer

Yapılan aramalar;

"Tonyukuk'un etnik kökeni"
Çin asıllı olduğu iddia edilen vezir
Çinli Tonyukuk
Tonyukuk Çinli
Tonyukuk Çinli midir
Tonyukuk Esaret Çin
Tonyukuk Esaret Çin
Tonyukuk Esir Çin
Tonyukuk etnik köken
Tonyukuk Hapis Çin
Tonyukuk Hapiste Çin
Tonyukuk Türk değildir
Tonyukuk Türk mü
Türk Tonyukuk

Tonyukuk Türktür diyenler:

         Ahmet Taşağıl
         Fahrettin Olguner
         İsenbike Togan
         Merve Rabia Meral
         Osman Turan
         Sadri Maksudi Arsal

Ahmet Taşağıl:
“Bilge Tonyukuk Türk Müdür?” - Prof. Dr. Ahmet Taşağıl  (Türk Tarihi). 24.12.2016. https://www.youtube.com/watch?v=30L8Ij2etHU
“Ben biraz daha Çin kaynaklarındaki belgelerin, bilgilerin etkisiyle, daha önce Çinlerin de gözüyle diyelim artık, Tonyukuk hakkında yazılar yazmıştım. Bir kere şunu baştan söyleyeyim arkadaşlar, AshideYuan-zhen ile (yani orda dilciler hata yapıyorlar) Tonyukuk aynı kişidir. Farklı kişi olduğunu söyleyen dil âlimleri var, ama bu doğru değil. Tonyukuk’un mensup olduğu aile Ashide ailesi, yani Türk, öz be öz Türk bir aile. I. Göktürk devletinde de devlete en çok yardımcı olan kabile diyelim yada aile buradan çıkan devlet adamlarının. II. Göktürk devleti döneminde ise daha bariz şekilde görülüyor. Ama ben maalesef internette bu dijital bilginin kirliliğinden dolayı diyorum, bir lise öğretmeni ders veriyor üniversite öğrencilerine, Tonyukuk Çinlidir diyor. Yuh diyorsunuz yani, yuh diyorsunuz. Bu kadar mı olur diyorsunuz, esasında baktığımızda bu kadar mı olur, yani Tonyukuk Çinlidir diye açıkça bunu yazan, söyleyen öğretmenler var. Tabii öğretmen bunları nereden alıyor, üniversite hocalarının yazdığı kitaplardan, makalelerden alıyor ve bu ne kadar büyük bir bilgi kirliliği içinde olduğumuzu bize göstermektedir. İnşallah genç araştırıcılar, çok çok iyi araştırıcılar gelecek Türkiye’ye ve bunların doğruların daha iyisini inşallah yazacaklar.” Ahmet Taşağıl: Tonyukuk Neden Bilge İdi? TDAV Süleymaniye Kürsüsü İstanbul Üniversitesi Seyyid Hasan Paşa Medresesi Konferans Salonu. (Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı'nın "Tonyukuk Neden Bilge idi" konferansında, Göktürkler ve Tonyukuk ile detaylıca bilgiler veren Göktürkler hakkında uzman olan Ahmet Taşağıl'ın açıklamaları). 24.12.2016. http://leventagaoglu.blogspot.com.tr/2016/12/tonyukuk-neden-bilge-idi-prof-dr-ahmet.html
 "Merhaba hocam ben Göktuğ Erol. Mimar Sinan güzel sanatlar üniversitesi tarih bölümü 2. Sınıf öğrencisiyim. Benim sorum şu yönde. Tonyukuk’un öz be öz Türk ailesine mensup olduğundan ve Türk olduğundan bahsettik peki ortaokullarda ve liselerde neden yani Tonyukuk’un bize Çinli olarak anlatılmasının kaynağı nedir yani bunu ilk olarak kim başlattı?
Ya o kitapları yazana söylemek lazım az önce facebooktabi arkadaşımla birlikte arkadaşım demiş sen neden Türk tarihini nasıl kirlettiğini yazdım. …..bu açık belli bi kısım demiyorum genel konuşuyorum herkes üstüne alsın bunun suçlusu tarihçilerdir. Yani çıldırmamak mümkün değil. Yani lise kitaplarında da öyle yazıyorsa yapacak hiçbişeyim yok artık.
Bilmiyorum ben son şeyi okumadım ama şeyde bu üniversite sınavına hazırlanan videolarda gördüm ben. O itibaren biraz çıldırdım diyelim." Ahmet Taşağıl: Tonyukuk Neden Bilge İdi? TDAV Süleymaniye Kürsüsü İstanbul Üniversitesi Seyyid Hasan Paşa Medresesi Konferans Salonu. http://leventagaoglu.blogspot.com.tr/2016/12/tonyukuk-neden-bilge-idi-prof-dr-ahmet.html
 “Daha önceki ilk iki bağımsızlık teşebbüsünün yanında da A-shih-te ailesinden liderler vardı. Bu liderler genellikle bilgilerinin derinliğinden dolayı bir danışman gibi çalışmışlardı. İşte, bu sebepten ötürü daha önceki hadiseleri yakından takip eden Kutlug, aynı aileden gelen Tonyukuk'u kendine yardımcı seçmişti. Tonyukuk'un yeni kurulan devlete katılmasındaki büyük tesir daha sonra gelişecek olaylarda görülecektir.” Göktürkler I.II.III (Gokturkler.Blogspot)
“Türklerin Uzakdoğu Siyasi ve Kültür Tarihine Etkileri Yuan Hanedanlığı döneminde, dikut Uygur devletine mensup pek çok siyasetçi, ekonomist, diplomat, tercüman ve teknisyenin Hanbalık’ta (Bugünkü Pekin) görevlendirildiğini yukarıda dile getirmiştik. Tonyukuk’un torunları da Hanbalık’ta görev alanlar arasında bulunmaktadır. Ancak Tonyukuk’un torunları, Hanbalık’ta; Çin kültürünün etkisiyle Çince soyad kullanmaya baslamışlar. Bunlar kendilerine “Xie” (Sie) kelimesini soyad olarak seçmislerdir. “Xie” (Sie) ise “Selenga nehri”nin Çince transkripsiyonu olan “Xie-lien-jie-he” isminin ilk hecesidir. Tonyukuk’un torunları Çince “Xie” (Sie) soyadını aldıktan sonra, onlara “Xie soylular” ya da “Selengalılar” denmiştir. Daha önce bahsettiğimiz Samga/ Senge adının da “Selenge” den gelmiş olması mümkündür. Tonyukuk’un torunlarının 13. yüzyılda bile Türklüğün kutsal mekânlarından biri olan Selenga’yı soyad olarak kullanmaları, onların vatan sevgisini, vatana bağlılığını ve Türklük şuurunun ne denli yüksek olduğunu göstermektedir.” (engelliler.gen.tr/f103/turklerin-uzakdogu-siyasi-ve-kultur-tarihine-etkileri-28388)
Fahrettin Olguner
Özellikle vezir Tonyukuk’ un yazara göre Çinli oluşu (109), Göktürklerin Türklüğü ve Devleti hakkında kendisinin şüphelerini artırır.” 16.s.
“Şimdi, yazarın Hunları Türk sayması, ya da saymaması kendisinin İlmî hakkıdır. Ancak lehinde -aleyhinde bir takım yargılar bulunan bir konuda bunlardan birini seçmek, şayet ilme bağlı kalınacaksa, mutlaka kesin sebebe bağlı olmalıdır. Değilse ihtimaller söylenir ve şüphe ortaya konur. Aksi takdirde ilmîlik ortadan kalkar. Aynı durumda muhterem Güvenç’in Tonyukuk hakkındaki kanâatinde de görünmektedir. Bilindiği üzere Göktürk Veziri Tonyukuk Çin'de doğmuştur. Abide üzerindeki kendi ifadesi şöyledir; “Bilge Tongukuk; ben özüm Tabgaç ili.-,ye kılındım”. Bu il o günkü Çin sınırları içindedir. Fakat, buradan onun Çinli olduğu nasıl çıkarılır? Tonyukuk’un ifadesi devam eder; ‘Türk Milleti Çin'e tâbî idi... Çin’den ayrıldı...” Ayrıca bu vezirin Türk kağanına hizmet ettiği ve Çin’e karşı onu uyardığı da ortadadır. Bu haliyle Tonyukuk, sanki Osmanlı veziri Sokullu'yu andırır. Bunlara rağmen ‘Tonyukuk Çinli’dir” önermesini kabul etmenin “Çelişki taşımadığını söylemek kolay değildir.” 18.s. Fahrettin Olguner: Prof. Dr. Bozkurt Güvenç’in Türk Kimliği. Bilge, Yaz/5, 1995. http://www.akmb.gov.tr/userfiles/files/Bilge%20Dergisi/Bilge-pdf.5.pdf
İsenbike Togan
İsenbike Togan, Prof Dr; “Çin'de Yetişmiş bir Kadim Türk Devlet Adamı”. İçinde: Yalım Kaya Bitiği. Osman Fikri Sertkaya Armağanı, Türk Kültürünü Araştırma Enst. içinde, ss. 563-577, Ankara, 2013.
“Çin’de yetişmiş bir Kadim Türk Devlet Adamı
19. yüzyılda Rus çarlığı hizmetinde bulunmuş olan Çokan Velihanov gibi, Tunyukuk  içinde büyüdüğü ve etkisi altında kaldığı bu kültürde  (Çin Kültürü) görev alarak yaşadıkça öğrendikçe kendi kültürü üzerine odaklanmış olmalı ki, yazıtların şekli, üzerilerindeki yazının dolanarak okunması ve okunuş sırası tamamen İç Asya gelenekleri çerçevesindedir. Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür.
Kadim Türk tarihini incelerken diğer bir yol ise tarihi yalnız kağanlık soyu Ashina’lar üzerinden değil de, kendilerini kağanlığa şerik, ortak durumuna getiren Ashide boyunun  bir soyu ve bu soyun en büyük temsilcisi durumuna getiren Tunyukuk üzerinden okumaktır. Bir ihtimalle tunyukuk unvanın gizemi de burada gizlidir.
Tunyukuk’un yazıtlarda ifade ettiği şekliyle kendine biçtiği rol de İç Asya Türk tarihinde sıklıkla karşılaştığımız hâkimiyete, kağanlığa ortak olma durumudur.  Öte yandan Çin idaresinde görev aldığı bu dönemde Tunyukuk Çin yazılı kültürü ile aşina olmuş olmalıdır ki, Çin etkisini onun tarih yazıcılığı üslubunda görürüz.
Bu satırların yazarı bu dönem için birinci kaynak olan Eski Tang Tarihi’nde (Jiu Tangshu, kısaltma ile JTS) 683 öncesi ile ilgili olarak sözü edilen Ashide Yuanzhen isminin onun Çince adı olduğu, tunyukuk᾿un ise genellikle tanındığı unvanı görüşündedir.  JTS kayıtlarına göre 716 yılından sonra karşımıza çıkan Tunyukuk ise usta bir devlet adamıdır. Bu özellik onun kendi ifadesi ile de örtüşmektedir. Öte yandan Çince ismin başındaki Ashide imleri ise onun mensup olduğu boya ve bu boyun bir soyuna işaret etmektedir. Aynı dönemde kaynaklarımızda görülen ve Ashide soyadını taşıyan birçok kişi gibi Tunyukuk da kağanlık soyu Ashina’larla dünürlük ilişkisi içerisinde idi. Bu döneme Ashide’ler penceresinden bakan bu çalışmada ister Ashide Yuanzhen ve Tunyukuk aynı kişi olsun, ister ayrı kişiler olsun, onlar bu konumlarıyla Türklerin tarihi açısından önemli bir sürece tanıklık etmektedirler. Onlar sayesinde biz hâkimiyete ortaklığın Ashina soyu mensubu olmak gibi geleneksel bir konum olmadığını, bu durumun soy/boyların kendilerini bu konuma getirme başarılarına bağlı olduğunu görüyoruz.  Kısacası kağanlık soyu meselesinde gelenekçi ve idealist olduğunu gördüğümüz toplumun, hâkimiyetin paylaşılması meselesinde ise pragmatik bir tavır alması düşündürücüdür.
Kadim Türkler üzerine zaferi kazanan başkomutan (Li Jing) 630 yılında Kadim Türklerden 300 çadırlık bir ahaliyi Sarı Irmağın büklümünün kuzeydoğusunda bulunan Yunzhong şehrine   yerleştirmiş ve başlarına da Ashide  soyunu atamıştı. Ayrıca daha önce kendiliğinden gelip Çin’e tabi olmuş olan Elig Kağan’ın yeğeni Tuli Kağan’ın emrindeki askerler de burada konuşlandırılmıştı.  Bütün bu gelişmeler çerçevesinde kaynaklarımızın (Tang ve Kadim Türk) verdiği bilgiler sanki bütün Kadim Türk ileri gelenleri Çin hizmetine girmişler gibi bir izlenim bırakıyorsa da, Çin hâkimiyetini kabul edenlerin daha çok Çin’e yakın Kadim Türk devletinin güney taraşarından geldiğini görüyoruz.
Tunyukuk’un doğduğu yer ve yetiştiği çevre
Tunyukuk’un doğmuş olacağı mekân muhtemelen o dönemdeki birçok Kadim Türk büyüğünün doğduğu Çoğay Kuzı,  yani Yinshan dağlarının kuzey yamaçları bölgesi civarında olmalıdır. Belgeler 630 yılında Çin idaresini tanımış birçok şahıstan Yinshan’lı (Çokay Kuzılı) olarak söz etmektedir. 
Kaynağımız JTS, 583 yılında II. Kadim Türk devletini kuran Eltäriş Kağan’ın dedesinin Yunzhong tutuğunun  maiyetindeki beylerden olduğunu söyler. Elig Kağan’ın ölümünden sonra bir kısım Türklerin yerleştirildiği Yunzhong bölgesinin Tunyukuk’un da doğup büyüdüğü bölge olması ihtimali vardır. Bildiğimiz kadarı ile Yunzhong bölgesine daha çok Ashide’ler yerleştirilmiştir. Kaynağımız Tunyukuk’un görevli olduğu bu bölgenin adının eskiden Yunzhong olduğundan, sonra ise Chanyu (şanyü) tutukluğu diye adlandırıldığından bahseder.  Ancak Tunyukuk’un doğup büyüdüğü yerde mi görev aldığı yoksa dışarı bölgelerden mi geldiği konusunda bilgimiz yoktur. Bu konuda Tang sülalesi siyasetinin ne olduğunu belirlemek gerekir. Tang Huiyao adlı Tang devri tüzükatında bulunan at damgaları listeleri incelenince, Eltäriş Kağan’ın dedesinin, maiyetinde bulunduğu tutuğun mensup olduğu boyun yerleştiği bölgede görev yaptığını görüyoruz. Bu açıdan Tunyukuk’un da görev yaptığı bölgede doğmuş olduğunu varsayabiliriz. Öte yandan Ashide boyu Dingxiang ile de ilişkilendirilmektedir. Genelde Tunyukuk’un 646 yılı civarında doğduğu görüşü hâkimdir ki bu takdirde Tunyukuk’un İmparator Tang Taizong hayatta iken doğmuş olduğunu söylemek mümkündür. Tunyukuk Ashide boyunun bir soyundan geliyordu; Kağan soyu ise Ashina idi.
Diğer taraftan kendisi Çin idaresi altında bulunan Chanyu idaresinde (eski Yunzhong) görev alır ve gelişmeleri yakından izler. Dikkat edilirse, ayaklanmaları yürütenler Ashide boyundan gelir ama kağan olmak için Ashina olmak gereklidir. Onun için de Ashide’ler Ashina’lardan birini kağan yapmaya çalışırlar.
Birinci Kadim Türk devleti zamanında ve hatta 679 olaylarına kadar kaynaklarımızda adı geçmeyen Ashide boyu mensupları ise II. devletin kurulmasında etkili bir rol almış görünüyorlar. Sonunda Ashide Yuanzhen’in katılımıyla Eltäriş Kutluk Kağan’ın hareketi ivme kazanmıştır. Onun için de Tunyukuk kendi yazıtında kağanın kurban sunucusu, danışmanı, kumandanı olduğunu söyler.  Aslında II. devlet süresince Ashide’ler etkili olmuşlardı, birçok damadın veya eniştenin Ashide boyundan geldiğini görüyoruz.  Ashide’lerin yurt edindikleri yerleri gözden geçirirken, bugünkü Nalaykh bölgesi de söz konusu olmaktadır. Tunyukuk’un Kapğan Kağan ile arası bozulduktan sonra, kendi bölüklerinin olduğu yere gönderildiğini söyler JTS.
 Bu ifadeden de “kendi bölük halkının bulunduğu yer”in kitabelerin bulunduğu Nalykh bölgesi olduğu varsayılabilir. Söz konusu bölgeye bugün bile giden birisi yazıtların bulunduğu külliyenin tefekkür için uygun bir yer olduğunu düşünebilir. Ancak menfa bölgesi Tunyukuk’un doğduğu yer değildir; o Sarı Irmağın büklümünün dışında Dingxiang’da doğmuş olmalıdır. M. Dobrovits tarafından incelenen bilgilerden anlaşıldığı kadarı ile o zamanlar üç grup Ashide biliniyordu  Bunlardan iki Ashide grubu, ki adları Da Ashide ve Bayan Ashide idi, Dingxiang vilayetinde yerleştirilmişlerdi. Bu bilgilerin kaynağı olan Tanghuiyao’da (Bl. 72) tek başına ve adları sadece Ashide olarak ele alınan bir topluluğun bulunduğu yer çok daha ileride Yinshan’ın kuzeyinde olarak gösterilmektedir. Bu grup herhalde en büyük Ashide grubu idi. Bunların atları üzerinde kullandıkları soy damgaları Tang Huiyao’da gösterilmiştir. 
Tanghuiyao Gobi’nin kuzeyinde Ashide’lerden üç ayrı gruptan söz ederken, Ashina’lardan ancak bir grubun varlık gösterdiğini görmekteyiz. Kısacası kuzey bölgeleri ile organik bağı olan gurubun Ashide’ler olduğu anlaşılıyor. O açıdan Tunyukuk’un Kutluk Eltäriş Kağan’a katılması kuzeydeki soy ve boy gurupları ile de organik ilişkiler içine girildiğine işaret etmesi bakımından da önemlidir. Bugün Orhun vadisi olarak bilinen alanın kuzeydoğusunda, Ulaan Baator’un batı/kuzeybatısında bulunan Bulgan Aimak da içinden Orhun nehri geçtiği için Orhun bölgesi olarak algılanır. Burada, Bulgan Aimak’ta genellikle bütün kitaplarda resmi bulunan bir anıt için Radloff Atlasında Höl Asgat anıtı (Ashide Vadisi) bilgisi verilmektedir (bkz. Resim). Orhun bölgesinin Ashide’lerle ilişkilendirilmesi yukarıda ileri sürülen savı kuvvetlendirmektedir. Bilindiği gibi Orhun vadisi ve Ötüken’in II. Dönem devletle ilgili olarak kayda girmesi Kutluk Eltäriş Kağan ve Tunyukuk’un Dokuz Oğuzlar üzerine hâkimiyet kurmasını izleyen zamanda söz konusu olur. Kısacası Kadim Türklerin Ötüken’e yürüyüşlerinde yolları üstündeki Dokuzoğuzlar üzerinde hâkimiyet kurduklarını biliyoruz. Ancak bu yeni yerleşim yerlerinde aynı zamanda Ashideler de bulunuyordu.
Kuzeydeki bağlarını koparmamış ve ayrıca evvelce güçlü olarak bilinmedikleri için Tang sarayının kendi üzerlerinde görünür bir baskı ve kontrolü bulunmayan Ashide’lerden olan ve Çin idaresinde görevli bulunan Tunyukuk bu tür mücadelelerle geçen bir sürecin sonunda zamanın uygun olduğuna karar verip Kutluk Eltäriş Kağan’a katılmış oldu. Ve ancak ondan sonra biz onu tarih sahnesinde görürüz.”
Merve Rabia Meral
“Tonyukuk Çin’de doğup büyümüş olsa da, Gök-Türk Devleti’nin en ileri gelen Türk Devlet adamlarından biri olmuştur.” http://ife.org.tr/wp-content/uploads/2013/06/Bilge-Ka%C4%9Fan.pdf
Osman Turan
Sadri Maksudi Arsal
“Kutluğ, sırrını itimat ettiği dostu Tonyukuk’a da açtı. Tonyukuk da kendisi gibi bir Çin memuru idi. Tonyukuk büyük tasavvurlar besleyen, büyük planlar kuran, gerçekleşmesi zor ve şüpheli teşebbüslere atılan adamlardan değilse de, çok akıllı, tedbirli ve malumatlı bir adam ve cesur bir kumandandı. Dostu Kutlug’a itimadı büyüktü. Kutlug’un zeka ve dehasına hayrandı. Onun için Kutlug’un tasavvur ve teşebbüsüne tereddütsüz iltihak etti.  MS 680 senelerinde Çin Seddi civarında yerleşmiş Çin’e tabi Türkleri idare eden birer Çin memuru olan iki Türk, Çin’den uzak sahalarda yaşayan, Moğolistan’ın kuzeyindeki Türk oymakları arasına gidip istiklal için, Türk milletini tekrar hür ve müstakil kılmak için teşebbüse girişmeye karar verdiler. Hiç kimseyi haberdar etmeksizin evvela Kutlug, sonra Tonyukuk büyük bir idealin insan ruhunda yarattığı, sırrı bilinmeyen dinamik kuvvetin tesir ve teşviki altında kuzeye kaçtılar.
MS 682’de Çinlileri kati surette mağlup ve bütün kuzey Moğolistan’dan Çin memurlarını tardettikten sonra Türkler, Moğolistan’da yeni bir Türk devleti kurdular.” Sadri Maksudi Arsal, Türk Tarihi ve Hukuk, ss.259-260, Ankara Türk Tarih Kurumu, 2014. ss.243-247.
Web Sayfalarından Bazıları;
“çinlilerin türkleri tutsak ettiği zaman dolayısıyla çinlilerin istila ettiği türk topraklarında doğduğu için çinli zannedilen ancak orhun yazıtlarından da anlaşılacağı üzere türk kökenli olan bir yabgu.” https://tr.instela.com/tonyukuk--260952
“çinli midir değil midir? kendisine soralım, şöyle demiş tonyukuk bilge: "... ben özüm tabgaç iliñe kılıntım türk budun tabgaçka köörür erti." (... kendim tabgaç ilinde doğdum. türk budunu tabgaç'a bağlı idi.) tabgaç dediği yer çin'dir yani çin'de doğmuş. "türkler, çin'e tabiydi ben de çin'de doğdum" diyor. o sırada doğan bütün türklerin yaptığı gibi...”. https://tr.instela.com/tonyukuk--260952
“Bilge Tonyukuk, “Aşina” ailesinin akrabalarından Göktürk “Aşide” ailesindendir. Asena, Türk mitolojisinde dişi bir kurt adıdır. O, “tamamen şaman simgesi” olup, bir Göktürk milli söylencesiyle birleştirilir.[5][1]. Göktürkler ve diğer Türk göçebe imparatorluklarını kurucusu ve yönetenleri, Aşina sülalesindendir.[6]”. http://www.dunyabilgisi.com/dunyada_turkler/bilge_tonyukuk.html
 “Bu arada Tonyukuk Çin'de esarette idi.”
“Bu arada devlet adamı Tonyukuk’un Çin’de bulunduğu hapisten kaçıp gelmesi ve askerî işleri muvaffakiyetle idare etmesi devlete büyük güç kazandırmıştır.”
“Tonyukuk Türktür” Diyen Yabancılar
·         L. Bazin
·         Grouset
·         Giraud
·         Hirt
·         Ligeti
·         He Xingliang , Guo Hongzhen
Ana Britannica Ansiklopedisi
 Doğu Göktürkleri egemenliğine almış olan Çinlilerin hizmetindeki soylu bir aileden geliyordu.”. Ana Britannica cilt 21 İst., Ana Yayıncılık, 2005
L. Bazin
İçinde: İbrahim Kafesoğlu: Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken,
Grouset
“Kutluğ Kağan bu eseri yaratırken yanında kendisine büyük yardımları dokunan ve ailesi bir zamanlar Çin'de, Şan-si'nin kuzeyinde Yung-çong vilâyetinde idarî görevler yapmış mahir bir siyasetçi olan Tonyukuk bulunuyordu. 1897 yılında yukarı Tula Vadisinde, Bayın Sokta'da Naleşa ile ırmağın sağ kıyısı arasında bulunan Tonyukuk'un mezar taşı yazıtı sayesinde, 'T'ang şu'nun sağladığı ilâve bilgilerle bu merak uyandıran şahsiyetin ana hatlarını anlamak mümkün olmaktadır. Tai-tsong'un döneminde pek çok soylu Türk gibi Tonyukuk da Çin eğitiminden geçmişti, fakat Kutluk Kağan Türk bağımsızlığını yeniden kurtarmaya başladığında onunla birleşmiş, onun müşaviri ve en iyi komutanlarından biri olmuştu; pek tabii Çin âdetleri, zihniyeti ve siyaseti ile saray entrikalarına kapılmış İmparator Kao-tsong'un zayıf noktalarını yeni kağanın hizmetine sunmuştu.” (Grousset 1980: 115).
Giraud
“İnsanı şaşırtacak kadar çok uzun ömürlü olması, Tonyukuk'a, üç hükümdarı tanıma fırsatı vermiştir. Tonyukuk, onlara hizmet ederken, çoğu zaman kendi şahsî görünüşünü onlara empoze edecek güçlü bir kişilik sahibidir. Yaklaşık 705'ten 716'ya kadar uzanan zorunlu işsiz kaldığı dönemin dışında, o hep iş başındadır, meclistedir, devletin en önemli şahsiyetidir; sırasınca olmasa bile, gerçekten de böyledir. Hatta, o ilk Türk edebiyatçısıdır; bu ise, onun diğerlerinden daha az değerli meziyeti değildir. Zamanının sorunlarını kafasında geliştirip olgunlaştırmıştır; siyasî bir kafaya sahip olduğu söylenebilir. Kısacası, sertliği ile, dik kafalılığı ile, şakaları ile; hatta örnek teşkil eden yiğitliği ile ilginç bir kişidir o. Biraz çocuksu olan onuru, bu efsane adamını, bir dünya insanına dönüştürür.” (Giraud 1999: 93-94).
Hirt
“Çin kaynaklarında Çin’e tabi Türkleri idare eden Türk beylerinin oğullarının Çin payitahtında tahsil gördüklerine  ve bilhassa Kutlug’un arkadaşı, Kutlug gibi Çin namına Çin’de Türklerin bir zümresini idare eden bir Türk beyinin oğlu olan Tonyukuk’un Çinlilerin örfü, adet ve medeniyetlerine bihakkın vakıf olduğuna dair sarih kayıtlar vardır.” (Hirt, Nachworte, p.14-15)
Ligeti
"(Bilge Kağan'ın) yanında gün görmüş, akıllı Türk devlet adamı, yetmişlik Tonyukuk vardı ki, onun hayranı olan Alman ilim adamları takdirlerini anlatmak için kendisine Kök Türk imparatorluğunun Bismarck'ı demişlerdir." (Ligeti 1986: 206).
He Xingliang , Guo Hongzhen
“Tang Hanedanlığı, Türk soylularının çocuklarına Çinli memurların çocuklarıyla aynı yüksek eğitim hakkını tanıyarak onları da Çin Kültürü içine çekme politikası güdüyordu. Eğitimleri sona erdiğinde bu Türk çocukları Çinli araştırmacılar gibi imparatorluk araştırmalarına katılabiliyorlardı. Çok sayıda Türk, Çin devletinde resmi görevli olması sebebiyle Çin kültürüne hızlı bir şekilde uyum sağlamıştır.” He Xingliang, Guo Hongzhen: Çinlilerin Gözünden Türklerin Tarihi, İstanbul, Ocak 2015, ss.167
“Türklerin dağılma ve kağanlığın yeniden kurulması sürecinin önemli bir parçası olan Türk soylusu Tonyukuk, eğitimini Merkez Havza’da tamamlamıştır. Merkez Havza’nın gelişmiş idari sistemi ve kültürü Göktürk Kağanlığı’nın yeniden kurulmasında temel esas olmuştur.” ss.201

Tonyukuk Çinlidir diyenler:

·         Bahaeddin Ögel
·         Bozkurt Güvenç
·         Mehmet Niyazi Özdemir
·         Özkan İzgi
·         Sait Başer
Bahaeddin Ögel:
1/
“Türk milleti tarih boyunca Türküm demiş ve Türk'ün geleneğini sevmiş, herkesi kendinden saymıştır. Unutmayalım ki, Bilge Kağan'ın başvezir ve büyük komutanı Tonyukuk da nihayet bir Çinli idi. Fakat hıyanet karşısında en keskin bir ırkçı kesildiği de görülmemiş değildi.”  Prof. Dr. Bahaeddin Ögel / hazırlayanlar Doç. Dr Abdulkadir Yuvalı, Yrd. Doç. Dr. Muhammet Beşir Aşan. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1995 - 169 sayfa; ss. 155.  Selçuk Üniversitesi 1. Milli Gençlik Kongresi 6-8 Kasım 1985 Konya Tebliğler, Selçuk Üniversitesi Yayınları, 1987, s.33-38.
2/
 “Orta Asya Türk devletlerinde her zaman için hükümdarların yanında Türk olmayan vezirler de bulunmuştu. Özellikle Gök-Türk devletinde ticaret ve dış ilişkileri iyi bilen Batı Türkistanlılar, kağan otağın önemli bir yer tutmuşlardı. İstemi Kağan'ın elçisi Maniah’ı buna bir örnek olarak gösterebiliriz. Savaş işlerine Türk olmayanların karışması da çoğu zaman hoş karşılanmamıştı. M.S. 630'da, Çin imparatorunun İl Kağan'a yazdığı mektup bu konuda en ibret verici bir  belgedir. Çin imparatoru, Kağanın yanında eski  (Türk) soyluların yerine yabancıların (Hu) görüldüğünü söylüyor ve bunun da Türk devletinin yıkılacağına dair bir işaret olduğuna dikkatleri çekiyordu. Gerçekten aynı yılda, Göktürk Devleti yıkılmıştı. Aslında Vezir Tonyukuk da soy itibarı ile bir Çinli idi. Fakat çoktan beri Türkleşmişti. Büyük Hun Devleti'nin büyük komutanlarından biri olan ve Yabgu ünvanını taşıyan ünlü bir asker de, yine Soğdlu veya Türkistan şehirlerinden gelmiş bir yabanı idi. Hunlara iltica eden Çinli general LiLing de, Hun İmparatorluğu için büyük hizmetlerde bulunmuştu. Görülüyor ki, büyük imparatorlukla da aslen Türk olmayan komutanlara da hizmet verilmiş ve onlardan faydalanılmıştı.  Bununla beraber, devlet zayıfladıkça bunların birçok zararları da görülmemiş değildi.” Ögel, Prof. Dr.  Bahaeddin, Türklerde Devlet Anlayışı, İstanbul, Ocak 2016, Ötüken Neşriyat A.Ş., ss.327 (ilk baskısı Türklerde Devlet Anlayışı (13.yy. Sonlarına Kadar), Başbakanlık Bas. Evi, Ankara 1971.)
Uygur hükümdarlarından Temür-Buka adına dikilmiş olan mezar taşı yazıtı: (Kaynak: Ögel, Prof. Dr. Türk Mitolojisi, 1.Cilt, Ankara, 1989, ss.78-80.) http://www.academia.edu/14193166/T%C3%BCrk_Mitolojisi_1._Cilt  
Uygurların türeyiş efsanesi ile ilgili başlıca kaynaklar: Uygurların menşe efsanesi ile ilgili en önemli kaynaklardan birisi, şüphesiz ki İran tarihçisi Cüveynî tarafından yazılmış olan eserdir1. İkinci önemli kaynak da son Uygur hükümdarlarından Temür-Buka adına dikilmiş olan mezar taşı yazıtıdır. Bu yazıtın metni sonradan özet olarak Çin tarihlerine geçmiş ve bazı Avrupalı yazarlar da, ikinci elden kaynaklardan bu bilgileri özet olarak aktarmışlardı. 2. Çince, orijinal mezar taşı yazıtının ilk tercümesi ise tarafımızdan yapılmıştır. 3. Bu tercüme tamdır. Uygurların türeyişleri ile ilgili kaynaklara, burada üçüncü bir Çince kaynakda yeniden eklemiş bulunuyoruz, Batı ilim âleminin habersiz olduğu bu kaynak da bir mezar yazıtıdır ve tam tercümesi tarafımızdan yapılmıştır 4.
“ Hsieh ailesi Uygurlardandır. Onların ataları, (Göktürk Kağanlarının meşhur  veziri) Tonyukuk idi. (Tonyukuk) aslen bir Çinli idi. Çinlilerin Sui Sülâlesinin (Çin’­de egemen olduğu) bir çağda (M.S. 581 - 618), Çin ülkelerinde büyük karışıklıklar olmuş ve Göktürkler de, Çin’in içlerine doğru girmişlerdi. (O sırada, Çin’deki idareden memnun olmayan) bir çok Çinliler , (Çin’e gelip geri dönen Türklerle birlikte) Göktürk iline gitmişlerdi. (Tonyukuk’un) P’o-p’o adlı bir kızı vardı. Bu kız (Göktürk Kağanı) Bilge Kağan ile evlendi ve onun hatunu oldu. (İlteriş Kağan’ın ve sonra da Bilge Kağan’ın veziri olan) Tonyukuk, Göktürk ülkelerini idare etmek için bir çok pilânlar yaptı. Çin’de kurulmuş olan T’ang Sülâlesinin resmi tarihlerinin Göktürklerle ilgili bölümlerinde, bu olayların hepsi geniş olarak anlatılmıştır. Bilge Kağan ölünce, memleketinde bir çok karışıklıklar meydana geldi. Bilge Kağan’ın hatunu (Tonyukuk’un kızı) P’o-p’o, bu karışıklık halini görünce, halkı ile birlikde Çin’e geldi ve Çin İmparatoru’na tabi oldu.
Çin devleti ona, “Memleketini sulha kavuşturan Hatun” şeklinde, bir şeref ünvanı vermek sureti ile saygısını gösterdi. Göktürklerin bırakıp geldikleri topraklar da, bu yolla Uygurların eline geçti.
“ (Göktürk devletinin) ortadan kalkmış olmasına rağmen, bu bölgelerde Tonyukuk’un ünü unutulmadı ve onun soyundan gelenlere daimi olarak saygı gösterildi. Uygur (Kağanları) kendi vezirlerini de, her zaman için Tonyukuk’un soyundan gelen kişilerden seçtiler.
 “ Çinliler eskiden Uygurlara Hui-ho derlerdi. Şimdi ise onlara Wei-wu, yani Uygur diyoruz. Bunların her ikisi de aynı şeydir. Onların oturdukları esas yerin adı KaraKorum’dur. Bu bölgeye Çinliler ise, şimdi Ho-ning-lu adını verirler. Orada başlıca üç ırmak vardı. (Göktürklerin başkenti de burada idi). Bu şehrin güneyine bitişik olan dağlardan çıkıp kuzey - doğuya akan ırmağa Orkun nehri adı verilirdi. Şehrin batısından geçerek kuzeye doğru akan nehre ise, Tamır nehri denirdi. (Bu şehrin) batısında bir nehir daha vardı. Bu da kuzey-doğuya akardı. Bunun adı da Kurban-Tamır’dır. Bu ırmakların her üçü de, başkentin 30 mil kadar kuzeyinde bulunan bir yerde birleşirlerdi. Bundan sonra meydana gelen bu büyük nehre ise, Selenga adı verilmiştir.
“ Gerçek Uygur Kağanı Bögü - Kağan’dan itibaren hep bu üç nehir etrafında otururlardı.Sonradan (M.S. 840), Beş-balıg şehrine göçerek orada oturdular. (Daha önce Ortaasya’da bir Turfan devleti vardı). Bu Turfan devleti zayıflayınca, Turfan ovasındaki diğer devletleri de ellerine geçirerek kendi devletlerine kattılar. Şimdi Turfan’a Kara - Hoço adı verilmektedir. Kara-Hoço sözü iki kelimeden meydana gelmiştir. “Kara” sözü, onların dilince kara renk anlamına gelir. Çünkü bu şehrin yakınında Kara - Dağ adlı bir dağ vardır. “ Hoço” sözü ise, Çinlilerin bu şehre ad olarak verdikleri “ Kao-Ch’ang” deyiminden gelmiş olmalıdır. Şehrin adı, bunun için böyle söylenmiş olmalıdır. Şimdiki Uygurlar, Turfan şehrinde otururlardı. Bunlar, “ Turfanlı Uygurlardır. Turfan’daki Uygur hükümdarının mühründe şöyle yazılmış idi :
“ Bu mühür, bütün Tanrıların desteğine dayanan ve memleketini korumakla görevli, dördüncü derecede bir hükümdarın mühründür. Bu mühür, onlara Çin’de egemen olan T’ang Sülâlesi zamanında (M.S. 618 - 905), Çin devleti tarafından verilmiştir.”
“ Bu mühür Uygurlara T’ang Sülâlesi tarafından verilmişti. “ Bütün Tanrıların desteğine dayanan’” deyimi ise, Sanskrit dilinden alınmış bir sözdür. Çünkü onların memleketlerinin adetlerinde Budizm, çok önemli bir yer tutar ve bir nevi kutluluk anlamına gelirdi.
“ Göktürklerin (meşhur) veziri Tonyukuk’un nesilleri onlara asil bir memur olarak hizmet ettiler. Bunun için de (onların aslen Göktürk olmalarına rağmen) Tonyukuk’un nesillerine de Uygur dediler. Onlar, kendi başkanlarının emrinde olarak Selenga nehrinin yukarı kısımlarında otururlardı. Tonyukuk’un torunları da, kendi atalarının ilk oturdukları yeri hatırlayarak, (Selenga nehrinin Çince yazılışının ilk işareti olan) Hsieh işaretini aldılar ve bunu kendileri için bir soyadı yaptılar...”
 Öyle anlaşılıyor ki Temür - Buka’nın yazıtının Uygurların menşei ile ilgili girişi, daha önceleri de başka münasebetlerle bazı yazıtlarda yazılmış bulunuyordu. Çünkü  Cüveynî de kitabına aldığı efsaneyi yine Uygurların başkentindeki bir yazıttan okumuş veya okutmuştu.
Temür-Buka’nın yazıtı, Uygurların Orhun ırmağı kenarlarından göçmelerinden hemen hemen 500 sene, yani M. S. 1314’den sonra, Turfan’da yazılmıştı, Öyle anlaşılıyor ki Cüveynî zamanında, Orhun kıyılarındaki eski Uygur başkentinde, yani Ordu-Balıg şehrinde, kaybolmamış bu gibi yazıtlar mevcuttu. Temür-Buka’nın yazıtını yazanlar da elbette ki bu gibi yazıtlardan istifade etmişlerdi. Cüveynî’nin anlattığı efsane daha geniştir. Bu bakımdan tarihçi Cüveynî’nin, Orhun kıyılarındaki daha orijinal ve daha eski yazıtı görmüş olması çok muhtemeldir.
·         1. Cüveynî, Tarih-i Cihan Gûşa, GibbMemorial Series, Leiden, 1912, I, s. 39 v.d.
·         2. J. Marquart, Guvaini's Berichtüberdie Bekehrung der Uiguren, SBAW, 1912, s. 486-502.
·         3. B. Ögel, Sino-Turcica, Taipei, 1964, s. 9 -27.
·         4.Aynı., esr s. 29 - 33.
(Kaynak: Ögel, Prof. Dr. Türk Mitolojisi, 1.Cilt, Ankara, 1989, ss.78-80.) http://www.academia.edu/14193166/T%C3%BCrk_Mitolojisi_1._Cilt  
Bozkurt Güvenç:
“Uygur Kağanlarından Temür Buka’nın Mezar Taşı Yazıtı
“Hsieh ailesi Uygurlardandır. Onların ataları Göktürk veziri Tonyokuk aslen Çinli idi. Sui Hanedanı’nın egemen olduğu dönemde M.S. 581 - 618 Çin’de kargaşalık çıkınca,  Göktürkler, Çin topraklarına girmişlerdi. Yönetimden hoşnut olmayan bir çok Çinli geri dönen Türklerle birlikte Göktürk iline gittiler. Tonyukuk’un P’o-p’o adlı bir kızı vardı. Bu kız Göktürk Kağanı Bilge Kağan ile evlendi, onun hatunu oldu. İlteriş Kağan’dan sonra Bilge Kağan’ın da veziri olan Tonyukuk Göktürk ülkelerini yönetti.”
T’ang Sülâlesinin resmi tarihlerinin Göktürklerle ilgili bölümlerinde de bu tür olaylar anlatılır. Bilge Kağan ölünce  karışıklıklar çıktı. P’o-p’o halkı ile birlikde Çin’e geri döndü ve Çin İmparatoru’na bağlı kaldı. Çin Devleti ona, “Ülkesini (hangi ülke?) Barışa Kavuşturan Hatun” ünvanını  verdi. Göktürklerin bıraktığı topraklar da bu yolla Uygurlara kaldı:
“ Göktürk Devletinin ortadan kalkmış olmasına karşın, Tonyukuk’un adı sanı unutulmadı. Onun soyundan gelenlere daima saygı gösterildi. Uygur Kağanları da kendi vezirlerini Tonyukuk soyundan gelen kişiler arasından seçtiler….”
Göktürklerden sonra ülkeye egemen olan Uygurlar, Göktürklerin Rünik alfabesini bırakıp Batı’dan aldıkları Sogut alfabesini kullanmışlardır. Ancak yukarıda çevirisi sunulan mezartaşı yazıtı, Uygur Devleti'nin Çin'den tam bağımsız olmadığını düşündürüyor. Çin İmparatorluğu, kuzey komşusu Türk boylarına Çin soylu Vezirler ve Hatunlar göndermeye devam ediyor. Devlet ve yönetim geleneğine sahip olan İranlıların yeni kurulan Türk devletlerine vezir verme uygulaması ilerde Selçuklularda da görülecektir. Göçebe devlet kuruyor ama yerleşik devlet geleneğinin deneyimi , birikimi, desteği ile. Kağan ölünce, Hatun'un halkı ile birlikte ülkesine dönüp İmparatora bağlanması olayı da dikkati çekiyor. Bu tür sorular, resmi Çin tarihlerindeki Türk belgelerinin ne derece güvenilir olduğu sorusunu gündemde tutuyor." Bozkurt Güvenç, Türk Kimliği (Kültür Bakanlığı, Ankara 1993) ss.110. (issuu.com)
"Bilge Hakan der ki: Karı aç, sırtı açık halka hükümdar oldum. Halkı doyurmak için 12 kez sefer savaş) ettim. Çinli OngTotok'un 50 bin kişilik, General ŞaÇa'nın 80 bin kişilik ordularıyla savaşıp onları yendim. Türk halkı yoksul idi. Çıplakları giydirdim, açları doyurdum. Birleşik halkları ateşle su gibi birbirine düşman etmedim. Dört bucak halkı kendime bağlı kıldım. Az halkı çok kıldım.
Orhon Yazıtları'nın bildirisi kabaca böylece özetlenebilir. Daha ayrıntılı ve açıklamalı yorumu için Bz Tekin 1988: 1-190.) Yazıtların bildirisi, göçebe devleti olamayacağı yolundaki önkanıları ve düşüncelerimizi belli ölçüde doğruluyor. Çinliler güçlü; Türkler ise aç, açık, çıplak ve güçsüzdür. Yiğit Hakanlar savaşları kazanıyor, sözleri taşa yazdırıyor ama Türk halkının yazgısını değiştiremiyor. Göçebe halk yok olacağını bile bile Çinli'nin tatlı sözüne, yumuşak ipeğine doğru koşuyor. Belki, pirinciyle karnını doyuruyor. Göçebe devleti, birlik ile düzeni sağlamak için sürekli savaşmak zorundadır. Savaşları kazanıyor ama barışı sağlayamıyor. Kağan nice çalışıp çabalasa boşuna. Çünkü talan ile yağma yetmiyor. Taşıma suyla değirmen dönmüyor. Bilge Kağan öğünüyor ama onun ölümüyle birlikte çıkan kargaşalıklar üzerine, Çin asıllı olan karısı, "halkıyla birlikte" Çin'e dönüyor. Kurulmamış olan devleti yönetimi) Uygurlara bırakıyor. Bütün bu gerçekler yukarda son Uygur kağanlarından  TemürBuka'nın mezar taşına aynen yazılıyordu. Türk Kağan'ı veya Hakanı, Türk devletini kuramazdı çünkü veziri Tonyukuk Çinli idi. Uygurlar Tonyukuk soyundan vezir atama geleneğini sürdürdüler. Buna belki mecburdular. Çünkü Devlet yönetimi geleneği)ni bilenler onlardı. Çin töresiyle yazıt yazılıyor ama Türk devleti yönetilemiyordu." Bozkurt Güvenç, Türk Kimliği, ss. 115 . (issuu.com)
Özkan İzgi
Bozkurt Güvenç, Türk Kimliği (Kültür Bakanlığı, Ankara 1993) kitabının 109 ve 110. sayfalarında Özkan İzgi'nin “Kutluk Bilge Kül Kağan, Böğü Kağan ve Uygurlar” (Kültür Bakanlığı Ankara 1986) kitabının 110-115 sayfalarında yayınlanan "Uygurların Türeyiş Efsanesi ile ilgili son Uygur hükümdarlarından Temür Buka adında dikilmiş olan Mezar Taşı Yazıtı'nı nakleder. ( https://turkalevi.files.wordpress.com/2017/02/c3b6zkan-izgi-uygurlar.pdf )
Özkan İzgi ise kitabının önsözünde (s.7) sözkonusu efsaneyi Prof. Dr. Bahaeddin Ögel'in Türk Mitolojisi, Cilt 1, Ankara 1971 kaynağından kitabının ekler kısmına aldığını belirtir. (https://turkalevi.files.wordpress.com/2017/02/c3b6zkan-izgi-uygurlar.pdf )
Temür-Buka adına dikilmiş  olan mezar taşı yazıtının metni ilk kez 1964 yılında Taipei Tayvan'da yayınlanan Bahaeddin Ögel'in profesörlük tezi Sino-Turcica'da (ss.29-33) zikredilmiş ve eser 2002 yılında ülkemizde Sino-Turcica (Cengiz Han ve Çin’deki Hanedanın Türk Müşavirleri) adı ile yayınlanmıştır. Bahaeddin Ögel sözkonusu yazıtı 1989 yılında yayınlanan Türk Mitolojisi 1.Cildi'nde de yayınlamıştır.
Sait Başer
“Soy gayreti Türk kültüründe yadırganan bir durumdur. Bilge Kağan’ın veziri Tonyukuk’un Çin asıllı olduğunu biliyoruz. Meşhur Selçuklu veziri Nizamü’l-Mülk ve oğullarının acem asıllı olduğunu biliyoruz. Benzer örnekleri Osmanlı’da bulmak çok daha rahattır. Özellikle Yeniçeri Ocağı dolayısıyla pekâlâ bir Tunuslu da, bir Sırp da, bir Hırvat da, bir Rum da vezir-i azam olabilmiştir. Yani Tunuslu hayrettin paşa diyorsunuz, saklamıyorlar. Bu gizli saklı bir durum değil. Sokullu Mehmet Paşa Hırvat asıllı olduğunu biliyor. Kardeşi de piskopos; haberleşiyorlar bizde vezir-i azamken. Ama burada bir ihanet aramak abes. Sokullu Mehmet Paşa Türk kültürüne tamamen sadık, onu hazmetmiş, Türk olmuş bir adamdır. Aynı şeyi Nizamü’l-Mülk için de, Tonyukuk için de söyleyebiliriz. Yani Türk kültüründe ehliyet esastır ve sınıflı olmadığı için; at yetiştiren bir kavim olmaları dolayısıyla, atlı göçebe toplumunun şartları sınıflaşmaya imkân vermediği için, insanın değerini aklına ve ahlâkına bağlamışlardır. “Asil insan gönlü temiz ve akıllı olandır” diyor. Kaşgarlı’da da bulabilirsiniz, Yusuf Has Hacib’de de bulabilirsiniz. Çok nettir, yani insanın kıymeti geldiği soydan ileri gelmez, ahlâkından ve aklından ileri gelir. Bu çok açıktır. Eskilerin tabiriyle “bedihi” bir gerçektir. Dolayısıyla boy sistemine alınır Töreyi benimseyenler ve Töreyi benimseyene Türk denir. Bugün yeryüzünde Türk sıfatıyla andığımız ne kadar toplu luk varsa hepsinin aynı kandan, aynı soydan olduğunu ispatlamaya kalkmak cinnet olur. Denediler bunu zaten, çıkmaz yol olduğu göründü. Adına Türk denilen topluluklarda soy birliği söz konusu değil. Bu demek değildir ki,bugün Türk dediğimiz toplumlar soyu belirsiz toplumlardır. Tabii ki değil, ben dedemi de biliyorum, dedemin dedesini de. Kanunî zamanında bulunan bir belgede dedelerimin isimlerini buldum. Yani bu hepimiz için geçerli, sadece benim için değil. Bir soy problemimiz elbette yok. Ama Türklüğü soya indirgeyerek anlamayı, başta Töre doğru bulmuyor. (saitbaser.com/2013/12/18/sait-baser-ile-orhun-abideleri-ve-turk-toresi-uzerine-soylesi/)
“Osmanlı padişahlarından I. Kosova savaşında şehit düşen Sultan Birinci Murad Hüdâvendigâr, zamanında onun kararıyla kurulan Yeniçeri Ocağı, diğer adıyla Kapıkulu Ocakları, saraydaki uzantısı Enderun ile beraber, Türk devlet geleneğinde yeni bir kurum olarak önümüze çıkar. Yeni bir kurum deyişimiz, o kurumu doğuran anlayışın eskiliğindendir. Bilge Tonyukuk’tan Nizâmü’l-Mülk’e kadar Türk devletlerinde hakandan hemen sonraki en yüksek derecelere yükselmiş farklı kavimden insanlar hep buluna gelmiştir. Bu hal toplumca da yadırganmamıştır. Çünkü Türk toplumunun devlet terbiyesinden beslenen tarihî Türk devletlerinin hemen hepsi açık veya gizli olarak bir cihan devleti olma rüyası görmüşlerdir. “Cihan Devleti” olmak, Batıdaki sömürgeci anlayışa ters düşer. “  (saitbaser.com/tag/kurt/)
“İslam öncesi Töre devletlerinde de, İslam sonrası Töre devletlerine de (devlete ana özelliklerini yine Töre verdiği ve Töre’deki tevhidci nizam fikri İslâmiyetle tam bir uyum gösterdiği, İslâmi dönemde de Türk Töre’si hayâtını sürdürdüğü için) bu gönüllü transfer sistemi kullanılmıştır. Bilge Tonyukuk’tan Sogd kavmine, Nizâmülmülk âilesinden Sokullu’ya kadar Töre’ye intisab edip Türk olan herkes en yüksek makamlara kadar çıkabilmişler ve medeniyete unutulmaz katkılar da bulunmuşlardır. Aynı durum Arnavut, Boşnak, Çerkes, Kürt… kavimleri için de söz konusudur. Bunlar aynı zamanda Orta Asya’daki Yakut, Çuvaş, Kazak, Kırgız ve benzerleri gibi Türk olmuş topluluklardır artık. “ (saitbaser.com/2014/02/24/muhabbetin-ictimailesmesi-veya-tore-ile-turk-olmak-2/)
Mehmet Niyazi Özdemir
“Bizdeki millet tasavvuru nasıl?. Şimdi Türk milleti, millet tasavvuru olan bir millet değil. Meselâ, Tonyukuk büyük bir ihtimalle Çinli, Tonyukuk’u bile bizim milletimiz almıştır, kendine katmıştır. Osmanlı’ya bakın Fatih’ten sonra 4 tane Türk sadrazam olması lâzım ötekileri diğer milletlerden. Bizim milletimiz, bizim medeniyetimiz gönül vermişse, onu benimsemişse, ne yapacak bir insanın millî kimliğini, neye yarayacak? Bu iman meselesidir, ama o imanla beraber, bizim düşüncelerimizi savunduğunda bizdendir.“Özdemir, Mehmed Niyazi; Mehmed Niyazi Özdemir Yeni  Asya’ya konuştu: 3 Mart 2014, Roportaj (yeniasya.com)
"Bizim kültürümüzde ırk değil, ehliyet hakimdir; Avrupa’da, Rusya’da, o milletten başkası başbakan olamazdı. Türkiye’de ise Osmanlı’dan beri Arnavut’tan, Boşnak’tan, Hırvat’tan, değişik milletlerden sadrazamlar gelip geçmiştir. İslamiyet’ten önce de bizim kültürümüz farklı değildi. Bilge Tonyukuk büyük bir ihtimalle Çinlidir. Bir insan bizim kültürümüzü, bizim kimliğimizi bilir, bizim duygularımıza hitap ederse o Türk’tür. Bizim ananemiz bütün insanlıkça kabul gördü. Biz insanlığı milletimizin üzerinde kabul ettik; bundan daha büyük bir şeref olabilir mi?"Mehmed Niyazi: Türk ırkı olmasa tarih olmazdı. Zaman 16 Aralık 2013. (zaman.com.tr/mehmet-niyazi/tarihte-turk-irki_2183690.html)





KAYNAKLAR
“Bilge Tonyukuk Türk Müdür?” - Prof. Dr. Ahmet Taşağıl  (Türk Tarihi). 24.12.2016. https://www.youtube.com/watch?v=30L8Ij2etHU
Ahmet Taşağıl: Tonyukuk Neden Bilge İdi? TDAV Süleymaniye Kürsüsü İstanbul Üniversitesi Seyyid Hasan Paşa Medresesi Konferans Salonu. (Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı'nın "Tonyukuk Neden Bilge idi" konferansında, Göktürkler ve Tonyukuk ile detaylıca bilgiler veren Göktürkler hakkında uzman olan Ahmet Taşağıl'ın açıklamaları). 24.12.2016. http://leventagaoglu.blogspot.com.tr/2016/12/tonyukuk-neden-bilge-idi-prof-dr-ahmet.html
Prof. Dr. Bozkurt Güvenç’in Türk Kimliği. Bilge, Yaz/5, 1995. http://www.akmb.gov.tr/userfiles/files/Bilge%20Dergisi/Bilge-pdf.5.pdf
İsenbike Togan, Prof Dr; “Çin'de Yetişmiş bir Kadim Türk Devlet Adamı”. İçinde: Yalım Kaya Bitiği. Osman Fikri Sertkaya Armağanı, Türk Kültürünü Araştırma Enst. içinde, ss. 563-577, Ankara, 2013.
Sadri Maksudi Arsal, Türk Tarihi ve Hukuk, ss.259-260, Ankara Türk Tarih Kurumu, 2014. ss.243-247.
Ana Britannica cilt 21 İst., Ana Yayıncılık, 2005
(Grousset 1980: 115).
(Giraud 1999: 93-94).
(Hirt, Nachworte, p.14-15)
(Ligeti 1986: 206).
He Xingliang, Guo Hongzhen: Çinlilerin Gözünden Türklerin Tarihi, İstanbul, Ocak 2015, ss.167
Prof. Dr. Bahaeddin Ögel / hazırlayanlar Doç. Dr Abdulkadir Yuvalı, Yrd. Doç. Dr. Muhammet Beşir Aşan. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1995 - 169 sayfa; ss. 155.  Selçuk Üniversitesi 1. Milli Gençlik Kongresi 6-8 Kasım 1985 Konya Tebliğler, Selçuk Üniversitesi Yayınları, 1987, s.33-38.
Ögel, Prof. Dr.  Bahaeddin, Türklerde Devlet Anlayışı, İstanbul, Ocak 2016, Ötüken Neşriyat A.Ş., ss.327 (ilk baskısı Türklerde Devlet Anlayışı (13.yy. Sonlarına Kadar), Başbakanlık Bas. Evi, Ankara 1971.)
Uygur hükümdarlarından Temür-Buka adına dikilmiş olan mezar taşı yazıtı: (Kaynak: Ögel, Prof. Dr. Türk Mitolojisi, 1.Cilt, Ankara, 1989, ss.78-80.) http://www.academia.edu/14193166/T%C3%BCrk_Mitolojisi_1._Cilt  
(Kaynak: Ögel, Prof. Dr. Türk Mitolojisi, 1.Cilt, Ankara, 1989, ss.78-80.) http://www.academia.edu/14193166/T%C3%BCrk_Mitolojisi_1._Cilt  
Bozkurt Güvenç, Türk Kimliği, ss. 115 . (issuu.com)
Bozkurt Güvenç, Türk Kimliği (Kültür Bakanlığı, Ankara 1993) ss.110. (issuu.com)
(saitbaser.com/2013/12/18/sait-baser-ile-orhun-abideleri-ve-turk-toresi-uzerine-soylesi/)
(saitbaser.com/tag/kurt/)
“Cihan Devleti” olmak, Batıdaki sömürgeci anlayışa ters düşer. “ 
(saitbaser.com/2014/02/24/muhabbetin-ictimailesmesi-veya-tore-ile-turk-olmak-2/)
Mehmed Niyazi: Türk ırkı olmasa tarih olmazdı. Zaman 16 Aralık 2013. (zaman.com.tr/mehmet-niyazi/tarihte-turk-irki_2183690.html)
*****************
TONYUKUK TÜRK MÜDÜR ÇİNLİ MİDİR
26 Haziran 2017
 “Kendisi Orhun Yazıtlarında da belirtildiği üzere Çin’de doğmuştur. Sebebi o dönemde Göktürkler’in Çin’e bağlı bulunmasıydı. Kendisi soylu Türk sülalerinden biri olan "A-shih-te’’ yani Aşide sülalesindendi. Hükümdarlık ünvanı "İlteriş’’ olan Kutluk Kağan bağımsızlık hareketine başladığında Çinli vali yardımcısı olan Wang Pen-li Tonyukuk’u tutuklamıştı. Hapisten kurtulunca Tonyukuk, Kutluk Kağan’a sığındı. Kutluk Kağan tarafından kendisi Apa Tarkan olarak tayin edildi. Bu rütbe kendisini kağandan sonraki en yetkili isim yapıyordu. Bu rütbeyi kazanmasında ben Tonyukuk’un şahsiyetinin yanı sıra büyük bir aileden gelmesinin de etkili olduğunu düşünüyorum.“ http://www.eglencelitarih.com/?Syf=26&Syz=524633

“Göktürk budunu 630 ve 680 yılları arasında, 50 yıl sü- reyle, Çin İmparatorluğumun tutsağı olarak yaşadı. Bu süre içinde birçok Türk, Çin'e götürüldü. Bilge Tonyukuk, Çin'e götürülen bu Türk boylarındandır. Çin'de doğdu. Gençlik yiilarını Çin'de geçirdi, bu süre içinde, Çiıfi yakından tanı- dı. Çin'de doğduğunu, hazırlattığı kitâbesinde söyleyen Bil~ ge Tonyukuk, doğum yılını beiirtmerniştir.  (s.27). http://media.turuz.com/Language/2011/0217-Otuken_turk_ketibeleri(ali_ozturk)(1973).pdf

Aşina ve Aşite ailesinin bu kanla sona eren hareketinden hız alan Türkler, yine bu iki ailenin önderliğinde ortaya çıkmışlardır. Onların başında bu kez Aşina Kutlug ve Aşite Yüan-chen, yani Tunyukuk vardır. O da, diğer Aşite ileri gelenleri gibi, Aşinalara yardımcı olmuş ve devlet kuran aile olarak bu sülale tarihe geçmiştir. Biz daha önceki bir çalışmamızda, Tunyukuk’un adı meselesine kısaca değinmiştik.[6] Tunyukuk’un adındaki “Tun” veya “Ton” (Tong~Tung) büyük bir ihtimalle A-shih-te’yi ifade etmektedir. Hem Kök Türkler, hem de Uygurlar çağında Tun/Ton/Tung/Tong soyadını taşıyan kişilere sıkça tesadüf etmek de mümkündür[7]. Bilindiği gibi 779 senesinde, Yaglakar ailesinden Bögü Kağan’ı öldürerek Uygur tahtına çıkan Tonga Baga Tarkan da, büyük bir ihtimalle Tunyukuk’un soyundandır. Ayrıca daha sonraki yüzyıllara ait bir kitabede, Tunyukuk’un nesillerinin Uygurlara da hizmet ettiği[8] söylenmektedir. http://www.altayli.net/kok-boruler-ve-arslanlar.html

Hakkında geçen yıl Tilla Deniz Baykuzu tarafından yazılan bir kitap da çıkan (An Lu- Shan İsyanı ve Büyük Yen Devleti, Kömen Yayınları, 2014), Çin tarihinde çıkardığı isyanla tanınan meşhur savaşçı (adı da savaşçı anlamına gelmekteydi) An Lu-Shan’ın (VIII. yüzyıl) annesi de A-shih-te ailesine (Göktürklerin kuruluşunda rol oynamış olup meşhur vezir Tonyukuk da bu ailedendir) mensup bir kadın şamandı. (Wolfram Eberhard, Çin Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2007, s. 211). http://www.kayiprihtim.org/portal/projeler/eski-turklerde-buyu-ve-buyuculuk/

Aşitelere (A-shih-te) baktığımızda, devamlı Börülülerin (Aşinalar)yanında bulunan ve onlara yardımcı olan bu ailenin, Börülülerin (Aşinalar)akrabası olduğu çok kuvvetli bir ihtimaldir. Kök Türkler çağında, Aşina Nishu-fu’yu kağan ilan eden A-shih-te ileri gelenleri, Kutlug’un yanında da Tunyukuk (Tonıkök/ veya Tonga-yukuk?) vasıtasıyla görülmektedir.Bilindiği gibi Tunyukuk’un adı Çin kaynaklarında A-shih-te Yüan-chen şeklinde yazılıdır. Dolayısıyla bu önemli ailenin üzerinde araştırmacıların ciddi incelemelerde bulunmaları şarttır. Bu şekilde kısa bir açıklama yaptıktan sonra, Kök Türk Kağanlığı dönemi olayları sırasında mühim vazifelerde bulunan, daha doğrusu Kök Türk Kaganlığı’nın yeniden yükselişi ve toparlanışında adları sıkça geçen iki Aşite beyinin faaliyetlerini kısaca bir hatırlayalım. http://tarihicihan.blogcu.com/devlet-kurucu-asina-borululer-ve-asite-arslanlar-aileleri/5715719

S.-Q. Wen, B.A. Muratov, R.R. Suyunov, Translated to english: B.A. Muratov : THE HAPLOGROUPS OF THE REPRESENTATIVES FROM ANCIENT TURKIC CLANS — ASHINA AND ASHIDE. БЭИП «Суюн»; Том.3, Март 2016, №2 [1,2]; ISSN:2410-1788. https://www.podgorski.com/main/assets/documents/Wen_S.-Q._Muratov_B.A._Suyunov_R.R.pdf

“Türkçe yazı dilinin oluşumunda dönemin siyasi, kültürel ihtiyacı ve aristokratların kültürel düzeyi ile tecrübelerinin etkisi vardır. II. Köktürk Devleti’nin kuruluşunda etkin olan önderlerin hepsi Tang ülkesinde yetişmiş ve hatta içlerinden büyük bir kısmı da Chang An’a gelerek devletin okullarında öğrenim görmüştür. Kutluk, Kapgan ve Tonyukuk’un içlerinde bulunduğu liderlerin hepsi Tang kültürüne aşina, Çince okuma yazma bilen kişilerdir. Fakat yazı dili olarak Çince’yi kullanmamış, hatta (daha sonraları Xi Xia ve Kitanların yaptığı gibi) ondan esinlenmemiş, Türkçe yazının oluşumunda Soğd yazısını esas almışlardır. Bu tercihte doğal olarak ülkenin yazı geleneğinin ve Soğdların ülke kurulmasındaki geniş katılımının ve Tang ülkesiyle olan problemli ilişkinin etkisi vardır. Tang kültürünü, Çin yazısını reddetme, Türklerin kendi sancağını dalgalandırmasının, Türklerin tekrar dirilişinin önemli bir parçasıdır. Bu bilincin oluşturulmasındaki kilit nokta da tarihî anlatımdır. Tang ve Türk ilişkilerini Türklerin menfaatine uygun bir biçimde anlatmanın bir yöntemidir.” http://www.tekedergisi.com/Makaleler/1672428686_2yal%C4%B1nk%C4%B1l%C4%B1%C3%A7.pdf

 Türk tarihinde aklıyla, bilgeliğiyle temayüz etmiş devletadamlarından M.S. Yedinci yüzyılda yaşamış ve Türkçede Tonyukuk,[1] Çincedeyse Aşide Yuan-çen yahut A-şi-tö Yuan Çön (645-716) şeklinde anılan Göktürk kumandanı ve devletadamı, yüksek memur makamını işğâl etmiş bir Türk babanın oğlu olarak Çinde doğup iyi öğrenim görerek yetişmiştir. Sıkıntılı bir devri idrâk eden Göktürk devletine avdet etmiş, veziriazâm ve komutan olarak devlete hizmet etmiştir.[2] ([1] Tonyukuk: 'Yağ lekeli elbise giyen' / [2] Bkz: René Giraud: "L'Empire des Turcs Celestes",64&65 syşr). İçinde: Şaban Teoman Duralı; Omurgasızlaştırılmış Türklük, İstanbul 2013 , ss.129

Özellikle taş yazmalar üzerine, bu çalışmanın yazarı ve danışabildiği tüm meslekdaşları, dünyadaki büyük yazıtlar arasında Türk Tonyukuk'un kitabesinin özlü mükemmeliyetine yaklaşan, değil daha üstününü, eşdeğer ini dahi tanımamaktadırlar. ss.722. M. Sprengling : “Tonyukuk Kitabesi: Eski Bir Türk Şaheseri”, çev. Mehmet İnhan, Erdem, II/6, Eylül 1986, 717-727. http://www.akmb.gov.tr/userfiles/files/EskiErdem%20pdf/Erdem_06.pdf
TONYUKUK KİTABESİ: ESKİ BİR TÜRK ŞAHESERİ[1] / (Modern Türkiye'nin Bilge İltiriş'i Gazi Mustafa Kemal Atatürk'e ithaf edilmiştir) MARTIN SPRENGLING[2] /Çeviren: MEHMET İNHAN[3]

Bilge Tonyukuk'un milliyeti: Vesikaların derinliklerine inemiyeler, Tonyukuk'u bir Çinli sanmışlardır. Bilge Tonyukuk, kendi yazıtında ise şöyle diyordu: "Bilge Tonyukuk, ben özüm Tabgaç elinge kılındım, Türk budun Tabgaçka körür erti!" Thomsen bu sözü yerinde olarak şöyle yorumluyordu: "Bilge Tonyukuk ben özüm doğuş (veya yaratılış) bakımından, Çin İmparatorluğu'na (aidim). Çünkü bu sırada Türk milleti Çin'e tâbi idi." Ne yazık ki son yıllarda Türkçemiz de çok zayışamıştır. Çünkü buradaki "bağlı" ile "tâbi" sözleri arasında ayrılıklar vardır. O sıralarda, Çin'in kuzeyinde, pek çok Türk vardı. Bu Türkler, Çin'in idaresi altına girmişlerdi. Bilge Tonyukuk da, O Türklerden biri idi. Çin, kendi idaresi altına giren Türklerin büyüklerine çeşitli unvanlar vermişlerdi. Anlaşıldığına göre Tonyukuk da, bu Türk büyüklerinden birisiydi.
Bahaeddin Ögel : Türk Büyükleri : Bilge Tonyukuk. Milli Kültür, 3 (2), Temmuz 1981, ss.10
T1B1 1981 TÜRK BÜYÜKLERİ BİLGE TONYUKUK (Büyük Göktürk Veziri) Prof. Dr. Bahaeddin ÖGEL
------------------------------------.

Wen Yen-po’nun fikri doğrultusunda nehrin (Sarı Irmak) güneyindeki altı eyalete bölünerek yerleştirilen boylardan olduğu için A-shih-te Yüan-chen (Tonyukuk) bütün Çin geleneklerini öğrenmiş, sınırlardaki ve Çin seddindeki boşluklardan haberdar olmuştu. Ch’an-yü askeri valiliğinde teslim olan boyları teftiş (gözetmekle) görevli bulunduğu sırada işten el çektirilmiş ve askeri vali yardımcısı (ch’ang-shih) Tarafından hapse atılmıştı.
Sonradan Kutlug, gelip saldırdığında, eski boyları teftiş etme görevini geri istedi. (Wang) Pen-li müsaade edince, kaçıp Kutlug’un yanına sığındı.  Kutlug onun katılması üzerine aşırı sevindi.  A-p’o Ta-kan (Apa Tarkan/Tarhan) tayin ederek, askerlerin ve atların idaresi işini ona verdi. Wei eyaletine hücum edip askeri vali Ts’uiChih-pien’i bozguna uğrattılar. Karşı gelen valiyi öldürdüler. (TienT’ung 198) 1073 b,c)   [KAYNAĞINI LEVENT’E SORARSIN]
“Kendi kitabesinde Çin’de dünyaya geldiğini ifade eden Tunyukuk’un, bu sözüne binaen onun Çinli olduğunu iddia edenler var ise de, bunun pek doğruluk payı yoktur. Tunyukuk hakkında araştırma yapanlar, onun Çin başkentinde eğitim gördüğünü de belirtmektedirler.” http://turkturantarihi.blogspot.com.tr/2010/02/bilge-tunyukuk.html
“Uygur beglerinden Temür-Buka’nın, çince Uygurların menşei ile ilgili yazıtında da o ve soyu saygıyla anılmışt ır.” http://turkturantarihi.blogspot.com.tr/2010/02/bilge-tunyukuk.html

“Kazak bilim adamı K. Salgarin’e göre, “gelenek gereği, Türk aydınlarının bir kısmı Çin’de eğitim alıyorlardı. Örneğin, Korkut’un çağdaşı Tonyukuk Çin’de eğitim almıştır”. Tonyukuk yazılarında da bu konudan bahsedilir. Bundan hareketle, Tonyukuk’un Konfüçyüs’ün felsefesini bildiğini iddia etmek mümkündür.” http://www.tasam.org/tr-TR/Icerik/4238/turk_halklari_kulturunun_temeli_olarak_korkut_felsefesi

“Hakkında geçen yıl Tilla Deniz Baykuzu tarafından yazılan bir kitap da çıkan (An Lu- Shan İsyanı ve Büyük Yen Devleti, Kömen Yayınları, 2014), Çin tarihinde çıkardığı isyanla tanınan meşhur savaşçı (adı da savaşçı anlamına gelmekteydi) An Lu-Shan’ın (VIII. yüzyıl) annesi de A-shih-te ailesine (Göktürklerin kuruluşunda rol oynamış olup meşhur vezir Tonyukuk da bu ailedendir) mensup bir kadın şamandı.(Wolfram Eberhard, Çin Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2007, s. 211)”. http://bilimdili.com/dusunce/eski-turklerde-buyu-ve-buyuculuk/


Bilge Tonyukuk’tan Nizâmü’l-Mülk’e kadar Türk devletlerinde hakandan hemen sonraki en yüksek derecelere yükselmiş farklı kavimden insanlar hep buluna gelmiştir. Bu hal toplumca da yadırganmamıştır. Çünkü Türk toplumunun devlet terbiyesinden beslenen tarihî Türk devletlerinin hemen hepsi açık veya gizli olarak bir cihan devleti olma rüyası görmüşlerdir. “Cihan Devleti” olmak, Batıdaki sömürgeci anlayışa ters düşer. Türk devletlerinde fütuhâtın maksadı sömürmek değil; zulüm coğrafyalarına hizmet ve adalet götürmektir. Hizmetine talip olunan insanları, toplumları hor gören bir zihniyetle cihan devleti olunamazdı. Dolayısıyla Türklük davası sanıldığı gibi bir soy, kavmiyet, etnik nationalism davası olmayıp, tamamen sosyo-kültürel ve ekonomik zeminde biçimlenen “kalp ve menfaat birliği” 101 idi. Türk, bir cihan devleti adamının adıydı. Oğuz Kağan bu devleti: “Gökyüzünü çadır, güneşi tuğ yapan devlet” cümlesiyle tanımlamıştı.102 Bu sebeple bütün Türk devletlerinde tebaya dönük soy taassubu aşılmış, onun yerine ideal birliği esas alınmıştır.1  https://saitbaser.com/tag/kurt/

Uygur Kağanlarından Temür Buka’nın mezar taşında Tonyukuk hakkında şunlar yazılıdır: “Türk Kağanı veya Hakanı, Türk Devletini kuramazdı. Çünkü veziri Tonyukuk Çin’li idi.” Uygurlar da Tonyukuk soyundan vezir atama geleneğini sürdürdüler. Buna belki de mecburdular. Çünkü devlet yönetimi(geleneği)ni bilenler onlardı(Güvenç,1994,s.301). http://w3.gazi.edu.tr/~iarslan/orhunyazitlari.doc

Ayrıca hiçbir vakit hafızalardan silinmeyen Tunyukuk, Uygur beylerinden Temür Buka’nın, Çince Uygurların menşei ile ilgili yazıtında da saygıyla anılmaktadır.” http://www.cepniler.net/index.php/9-genel/9-bilge-tonyukuk


Esasen, Bazin’e göre, Türklere Çin’den gelmiş bulunan On iki Havyan Takviminin kullanımı zımnen de olsa Çin nüfuz dairesine girme ve Çin İmparatorluğu’na tabiiyet anlamı ifade ettiğinden, meselâ Tonyukuk bu takvimi kullanmaktan kaçınıyor ve Tonyukuk abidesi On İki Hayvan Takvimi ile tarihlendirilmiyor. (s. 151, 167-171). http://sbedergi.erciyes.edu.tr/sayi_20/19_%20239-272_%20syf.pdf


[Çinlilerin kayıtlarında Tonyukuk sürekli takdir edilen bir düşman konumundadır. levent. ]

Wen Yen-po’nun fikri doğrultusunda nehrin (Sarı Irmak) güneyindeki altı eyalete bölünerek yerleştirilen boylardan olduğu için A-shih-te Yüan-chen (Tonyukuk) bütün Çin geleneklerini öğrenmiş, sınırlardaki ve Çin seddindeki boşluklardan haberdar olmuştu. Ch’an-yü askeri valiliğinde teslim olan boyları teftiş (gözetmekle) görevli bulunduğu sırada işten el çektirilmiş ve askeri vali yardımcısı (ch’ang-shih) Tarafından hapse atılmıştı.
Sonradan Kutlug, gelip saldırdığında, eski boyları teftiş etme görevini geri istedi. (Wang) Pen-li müsaade edince, kaçıp Kutlug’un yanına sığındı.  Kutlug onun katılması üzerine aşırı sevindi.  A-p’o Ta-kan (Apa Tarkan/Tarhan) tayin ederek, askerlerin ve atların idaresi işini ona verdi. Wei eyaletine hücum edip askeri vali Ts’uiChih-pien’i bozguna uğrattılar. Karşı gelen valiyi öldürdüler. (TienT’ung 198) 1073 b,c)  
Mo-ch’o (Kapgan Kağan) zamanında idari işler Tonyukuk tarafından planlanıyordu (planlama reisi idi).  Mo-ch’o’nun emrindeki devlet merkezindeki bütün unvanlı memurlar Kül Tegin tarafından öldürülmüştü. Tonyukuk, kızının Bilge Kagan’la evli olması sebebiyle öldürülmekten alıkonulmuş, boyuna geri dönmüştü. Tekrar idareye (görevine) getirildi. Artık yaşı yetmişten fazlaydı. Gök-Türkler ve bütün diğer boylar ona saygı gösteriyorlardı.(TienT’ung 198) 1073 b,c)  
Bilge ve diğer devlet adamları onun plan ve stratejilerini derinden kabul etti. (TienT’ung 198) 1073 b,c)  
Ping-pu-lang unvanlı  P’eiKuang-t’ing dedi ki: Tonyukuk derinden hareket eder, yaşlı ve güçlüdür.,LiCh’ing zamanında Çin’e gelenlerdendir. (TienT’ung 198) 1073 b,c)  
A-shih-te Yüan-chen (Tonyukuk) geleneklerinin pratiğini yapmıştı. Sınırlarda boşlukları gerçekleri ve sahtelikleri biliyordu. Chan-yü askeri valiliğinde teslim olan aileleri, boyları teftiş etme görevinde bulunmuştu. İşten el çektirildi. Ch’an-yü  askeri vali yardımcısı WangPen-li tarafından tutuklandı. Sonra Kutlug akın yaptığında  Yüan-chen eski boyları teftiş görevini yeniden istedi. WangPen-li kabul etti. Bundan sonra Kutluğ’a sığındı. Kutlug onu elde edince fevkalade sevindi. Onu A-p’O (Apa) Tarkan tayin ederek askerlerin, atların idare işini verdi. Wei eyaletine saldırdılar. Askeri vali Ts’ueiChih-pien onlarla savaştı ise de neticede öldürüldü. Weng-ming saltanat devresinin ilk yılında (684) yine Shuo eyaletine girip sivil halkı öldürüp yağmaladılar. 686 yılında Kutlug yine Shuo eyaletine ve diğer eyaletlere girdi. (WHTK 2693/b)
Mo-ch’o (Kapgan Kağan) zamanında Tonyukuk, planlama, strateji reisi idi. Önce Mo-ch’o’nun maiyetindeki bütün memurlar Kül Tegintarafındna öldürülmüştü. Tonyukuk’un kızı Bilge’nin hanımı idi. Bu yüzden öldürmemiş, boyuna dönmüştü. Tekrar idareye getirildi. Yetmiş yaşından fazla idi. Yabancıların hepsi onu sayıp hürmet gösteriyorlardı.  (WHTK 2692/b)
Tonyukuk planlama ve strateji üretmede çok bilgilidir ve kuvvetini arttırmaktadır. (WHTK 2692/b)
“Türklerin dağılma ve kağanlığın yeniden kurulması sürecinin önemli bir parçası olan Türk soylusu Tonyukuk, eğitimini Merkez Havza’da tamamlamıştır. Merkez Havza’nın gelişmiş idari sistemi ve kültürü Göktürk Kağanlığı’nın yeniden kurulmasında temel esas olmuştur.” He Xingliang-GuoHongzhen Çinlilerin Gözünden Türklerin Tarihi, İstanbul, Ocak 2015, ss. 201.“Aynı zamanda Bilge Kağan’ın kayınpederi ve en güvenilir devlet adamı olan TonyukukTang Hanedanlığında eğitim görmüştü”ss. 155
--------------.
Çin'de 647 yılmda doğduğu sanılıyor. Gök Türk hanedanı ile akraba bir aileye mensuptu ve bu aile Çin'de geliri bol bir mevkiye sahipti. Tonyukuk'a Çin tahsil ve terbiyesi verildi. Fakat edindiği tahsil ve terbiyeye rağmen Türk kaldı. Kutluğ Şad, 680'de harekete geçerken kendisine katıhnasmı istedi. Tonyukuk'ta tereddüd etmeden onun yanında yer aldı.  http://www.turktoresi.com/viewtopic.php?t=1529&p=2950
(165)  Orkun; Tekin Ergin, 75-82, tercüme 36-45'e; Julien, s. 459, 460, 451, 463; Liu mau-tsai, dizin (s. 814); Bazin, s. 206-211. Sümer, Faruk: Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları-I.  (52.S.)

“Tonyukuk Çin’den Kaçıp Kutkug’a Katılması.” İçinde: 12-13ss. https://issuu.com/sacittademir/docs/ahmet_ta__a____l-g__kt__rkler-3-t__
“II. Köktürk Devleti’nin kuruluşunda etkin olan önderlerin hepsi Tang ülkesinde yetişmiş ve hatta içlerinden büyük bir kısmı da Chang An’a gelerek devletin okullarında öğrenim görmüştür. Kutluk, Kapgan ve Tonyukuk’un içlerinde bulunduğu liderlerin hepsi Tang kültürüne aşina, Çince okuma yazma bilen kişilerdir. Fakat yazı dili olarak Çince’yi kullanmamış, hatta (daha sonraları Xi Xia ve Kitanların yaptığı gibi) ondan esinlenmemiş, Türkçe yazının oluşumunda Soğd yazısını esas almışlardır. Bu tercihte doğal olarak ülkenin yazı geleneğinin ve Soğdların ülke kurulmasındaki geniş katılımının ve Tang ülkesiyle olan problemli ilişkinin etkisi vardır. Tang kültürünü, Çin yazısını reddetme, Türklerin kendi sancağını dalgalandırmasının, Türklerin tekrar dirilişinin önemli bir parçasıdır.
Bu bilincin oluşturulmasındaki kilit nokta da tarihî anlatımdır. Tang ve Türk ilişkilerini Türklerin menfaatine uygun bir biçimde anlatmanın bir yöntemidir.” http://www.tekedergisi.com/Makaleler/1672428686_2yal%C4%B1nk%C4%B1l%C4%B1%C3%A7.pdf



















Hiç yorum yok:

Yorum Gönder