TONYUKUK’U VE ÖNEMİNİ NİTELEYEN 155 SEÇME ALINTI (Alfabetik)

TONYUKUK’U VE ÖNEMİNİ NİTELEYEN 155 SEÇME ALINTI

(Alfabetik)

--------------------------------------------------------------------------------

(10.07.2017)

(Not: Alıntıların kaynakları için bkz.: https://docs.google.com/spreadsheets/d/1V5zFfnN1UK_EcJsu7jnhkhJULSmJNcXfzTxnaFKq1Vg/edit?usp=sharing  )

·         (…) savaşlarında hiç başarısızlığa uğramayan

·         "Bu kitâbelerdeki ifadeler parlak bir millet şuurunun göstergesidir. "

·         (…) “restauration” çağı kahramanı Tonyukuk (…)

·         (…) 716-717 yıllarında Türklerin bir tek halk olmasını sağlamıştır.

·         (…) aynı yıl Türk başkentine giden Çin elçilik heyetinin ağırlanması sırasında Tunyukuk'un otağda, kağan ve katun yanında yer alması da onun Türk kağanlığı nezdindeki itibarını gösterir.

·         (…) ben her zaman diyorum Türk tarihinde eğer on önemli bilge kişi seçeceksek bunların içersinde on kişi içersinde mutlaka Tonyukuk girmelidir diye düşünüyorum.

·         (…) Bilge Tonyukuk, bu itibârla Türk târihini ilk defa kaleme almış ve edebiyatımızda târih şuurunun hâkim olduğu bir hatırat bırakmıştır.

·         (…) bu yazıtlar Kraliçesinin önemi, güzelliği ve onuru (…)

·         (…) Devlet işlerindeki derin tecrübesinden dolayı Tonyukuk'a yeniden görev verildi.

·         (…) devlet politikası ve savaşlarla ilgili kritik yönlendirmelerde bulunmuş ve yaşamsal görevler görmüş sembol bir kişiliktir. Bilge Tonyukuk’un kırılma noktalarında oynadığı bu kritik rollerin Köktürk tarihinde pek çok örneğini bulmak mümkündür.

·         (…) diplomatik dehası, taktikleri ve çelik gibi iradesiyle iz bıraktığı eylemlerini, haklı bir gururla gelecekte de izlenmesi için örnek göstermektedir.

·         (…) gençlik yıllarında ataklık ve cesaretiyle, yaşlılığında da tecrübe ve bilgisi ile devletine hizmet vermiştir.

·         (…) halkın birlik ve beraberliğini sağlayan, ileri görüşlü ulu bilgin Tonyukuk

·         (…) İfadelerinde bazan kağanları gölgede bırakacak kadar güçlü olduğunu sezdirmektedir

·         (…) Kapgan zamanındaki Tunyukuk'suz bir devlet yönetiminin nelere mal olduğunun görülmesi (…)

·         (…) o çağın dinî, kültürel cereyanlarını nasıl yakından tâkip edip Türk milleti açısından değerlendirdiği (…)

·         (…) savaşlarında hiç başarısızlığa uğramayan

·         (…) Türk birliğini kurma yolunda çok önemli girişimlerde Tonyukuk bulunmuştur, çok net bir şekilde bulunmuştur.”

·         (…)Tonyukuk’un ise, çok cesur, yaşlı, bilgili, tecrübeli biri olarak Çin için tehlikeli oldukları bildiriliyordu.”

·         Bilge Tonyukuk, akıllı, bilgili, cesur, faal bir insandı. Durumu gayet iyi değerlendirir isabetli kararlar verirdi. Kısaca Bilge Tonyukuk'un üç hükümdar devrinde gördüğü hizmetler onun müstesna bir devlet adamı olduğunu açıkça gösterir.

·         ... devletin en önemli şahsiyetidir; sırasınca olmasa bile, gerçekten de böyledir

·         ...büyük bir devlet ve siyaset adamıdır. Çin'de doğmuş, Türk istiklâli için kağanlarla omuz omuza çarpışmış kahraman bir asker; Türk devletinin politikasına uzun zaman yön vermiş akıllı ve hikmet sahibi bir devlet adamıdır.

·         ...dünyanın en güçlü dehalarından biri …

·         ...gerçekten büyük bir kişiliğe sahip olan bu yaşlı devlet adamının engin bilgi ve deneyimlerinin derinliği…

·         ...Tonyukuk, tarihte adları bilinen devlet adamları arasında en büyüklerinden biridir

·         “Avrupalı dillerinde, Yunanca, Latince, Mısırca, Babil, Hitit, Elâm dillerinde, Sinâ dilinde, İbranî, Fenike, Arâmî, Nebatî, Falmîra, Süryanî Dillerinde, Güney ve Kuzey Arap Dillerinde, Eski Frasça, Pehlevî ve Modern Farsça’da, kitabeler gördüm. Tonyukuk kitâbesi düzeyinde bir yapıta, bir sanatsal inceliğe, böylesi açık ve güzel ifade edilmiş cümlelere bir başka yerde daha rastlamadım”.

·         “Bilge bir kişi olan Vezir Tonyukuk, doğruyu düşünen, düşündüklerini çekinmeden söyleyen, düşündüklerini uygulayan, tehlikelere karşı tedbir alan bir kişidir

·         “Türk Kağanlığı tarihinde Tonyukuk 'un şahsiyeti özel bir yere sahiptir.

·         “Türklerin Budizm dinine girmesini engelleyen Vezir Tonyukuk, aynı zamanda Türk milletinin surlarla çevrili şehirlere yerleşerek, Çinliler tarafından yeniden köle edilmesini de engellemesiyle bilinmektedir

·         …ulusu için ‘gece uyumayan, gündüz oturmayan; kızıl kanını döken, kara terini akıtan’ Tunyukuk’un kavrayışı ve bilgeliği,

·         701'de Demirkapı'ya doğru yapılan yarma harekatında birliklerin başında sadece onun bulunduğu hemen hemen kesindir.

·         725 dolaylarında seksen yaşlarında ölür; ölürken uğruna bu kadar çabaladığı eserini çok da emin olmadığı ellere bıraktığı için gözü arkada kalır. Bu duygularını Türkçenin en eski anıtlarından biri olan zafer anıtına kazdırdığı sözlerle de ifade eder: "Artık ben de yaşlandım. Yaşlıyım. Eğer bir halkın başına yetersiz bir kağan gelirse, o halkın başına ne gelmez ki!".

·         726-27 yıllarında Türk tarihinin en muhteşem abidelerinden biri olan Tonyukuk Yazıtı dikildi.

·         Adı bilinen ilk Türk yazar ve tarihçisidir

·         Anıtlardaki yazıların ortak fikri, Türk halklarının birlik ve bağımsızlığını koruma ülküsüdür

·         Bazı araştırıcılar Bilge Tonyukuk'un kitâbesine bir şaheser gözü ile bakmışlardır”.

·         Beş yazıt arasında en iyi ve bütünsel olarak konmmuş olanı ve her bakımdan olağanüstü özellikler taşıyanı ise büyük başbakan Tonyukuk'un özgeçmişini anlatan kitabesidir.

·         Bilge olmayan kağanların, beylerin, buyrukları ise budunu felâkete, hatta, tutsaklığa sürüklediğini açık delilleriyle ifade ederler. Bu ifadeler haliyle toplum düzeninin bir fotokopisi gibidir

·         Bilge Tonyukuk görüş ve fikirleri, uygulama ve başarıları ile Türk devletinin ikinci kuruluşunda, buduna güç kazandıran birinci derecede güçlü şahsiyetlerdendir.

·         "Bilge Tonyukuk, daha ziyade, fertlerin öz güçleri ile Türk budununu ayakta ve güçlü tutabileceklerini anlatmaktadır. Kitâbenin son bölümünde bu görüşünü şu cümlelerle ifade eder:

"İlteriş Kağan kazanmasa, ben kendim kazanmasa idim il de (yurt) Budun da (millet) yok olacaktı. Kazandığı için (İlteriş Kağan), kendim kazandığım için il de il oldu. Budun da Budun oldu, kendim ihtiyar oldum, kocadım. Herhangi bir yerde Kağanlı Budunda böylesi var olsa ne sıkıntısı olacakmış.""53

Kitabenin bir nevi ana fikrini anlatan bu sözlerle Türk nesline, varolmanın, yaşamanın yolunu göstermekte ve Türk budununu yaşatmak için kendilerine düşen kutsal görevi hatırlatmaktadır."

·         Bilge Tonyukuk, halkın geçim kaynağını da düşünerek, ülkenin hudutlarının süratle geliştirilmesi politikasını güder ve on yıl içinde, on yedisi Çin'e olmak üzere kırk yedi sefer düzenlenmiştir. Bazı savaşlara Başkomutan olarak katılmıştır. Hemen hemen bütün savaşlar kazanılmış ve devletin sınırları ve gücü yeniden büyütülmüştür.

·         Bilge Tonyukuk’un başkumandan sıfatı ile katkısı çok büyüktür. Bu sayısız askerî zaferler içerisinde bazıları, tıpkı yukarıda sözü edilen siyasal ve kültürel müdahaleler gibi kurtuluş ve kuruluş aşamalarında devletin bekasını sağlayacak türden kırılma noktalarında vukua gelmiştir.

·         Böylece, yeni kurulan Gök Türk Devleti Tonyukuk’un yerinde hareketi sayesinde yok olmaktan kurtuluyordu.

·         Böylece, yeni kurulan Gök Türk Devleti Tonyukuk’un yerinde hareketi sayesinde yok olmaktan kurtuluyordu.

·         Bu değerli 43 yazıt içerisinde, akademisyenlerin en çok dikkatini çeken ve üzerinde en fazla araştırma yapılmış olan yazıt şüphesiz ‘Tonyukuk’ yazıtıdır.

·         Bu sebeple kağanıma kızıl kanımı tüketerek, kara terimi fışkırtarak çalıştım ve işim ile gücümü hep ona verdim" der.

·         Bunun üzerine Bilge Tunyukuk gece-gündüz uyumadan onlara karşı bir plân hazırlamıştır.

·         Burada Tonyukuk’un gerçekten geçmişten ders çıkartabilen bir devlet adamı olduğunu gördük. Çünkü Taspar Kağan devrinde teşvik edilen Budizmin çok kötü sonuçları olmuştur

·         büyük bir devlet adamı ve başkumandandır(… )  Çin’de doğup tahsil görmüş olan bu adam cidden büyük bir şahsiyettir.

·         Büyük Türk hâkanlığının toparlanmasında ve büyük iç ve dış, siyasi, idarî ve askerî mes'elelerin halledilmesinde, çok kudretli bir hale gelmesinde birinci derecede te'sirli oldu.

·         Çeşitli boylara karşı elde edilen büyük başarılara ve prestije rağmen zamansız bir harekatı durdururarak şartlar gereği Çin ile barış siyasetine yönlendiren Tonyukuk’un bu tarihî müdahalesi, Kapgan Kağan’dan sonra zayıflayarak dağılma tehlikesine giren ve iç isyanların bastırılmasıyla henüz toparlanan devleti, bu kez kesin olarak yıkılmaktan kurtarmıştır. (190.S.)

·         Çin İmparatorluğu’nda Çin’in hayat tarzını kabul edenleri teşvik etme geleneği vardı. Bu, Türk halklarının yavaş yavaş göçebe hayat tarzından yerleşik hayat tarzına geçmelerine ve neticede onların sıkça asimilasyona uğramalarına yol açmıştır.

·         Çin kaynakları Tonyukuk için, “her şeyi enine boyuna düşünen bir stratejisttir, yaşlı olmasına rağmen ataklığı ve zekası ile etrafa kıvılcımlar saçar” diyor.

·         Çin kültüründen derinden etkilenmiş Tonyukuk ilginç bir şahsiyet olduğu kadar kuşkucu ve uzlaşmaz bir vatanseverdir de. Arkasında taşa kazılı siyasal bir vasiyetname bırakan, ordunun bu yorulmak bilmez liderinin (…)

·         Çin’in entrikalarıyla Türklerin başa çıkamayacağını bildiği için hep Çin’den uzak bir ülke istemişti.

·         Çin'in çetin, fakat makul bir muarızı ve Türk ulusal değerlerinin öfkeli ve kızgın bir koruyucusu idi.

·         Çok tedbirli, ileri gören, devlet idaresine vâkıf bir şahsiyet.

·         Derin bilgisi, ikna edebilme yeteneği, cesareti halk arasında efsanelere dönüşmüştür.

·         Devlet adamı özellikleriyle Türk tarihinde müstesna bir yere sahip

·         Devlet en parlak dönemini Bilge Kağan, Kültigin ve Vezir Tonyukuk zamanında yaşamıştır.

·         Devlet işlerindeki derin tecrübesinden dolayı Tonyukuk'a yeniden görev verildi.

·         DÜNYA milletlerinin içinden çıkan devlet adamları arasında hiç şüphesiz, Bilge Tunyukuk’un yeri bambaşkadır.

·         Eğer yeni başkentleri Ankara'da çağdaş Türkler, Romalı Augustus'un kendileriyle bağdaşmayan şöhretli gölgesi altında yaşamak durumunda kalıyorlarsa, karşılığında pekala başarıları en az Romalınınki kadar büyük, anlatımı ise çok daha güçlü olan atalarından birinin varhğmı kıvançla gözler önüne serebilirler.

·         Elbette Tunyukuk, yeniden vücut bulan devletin fikrî temellerinin de mimarıdır. (…) Hiç şüphesiz Bilge Kağan'ın ağzından dökülen Türklük vurgulu, ateşli sözlerin arkasında da Tunyukuk fikriyatının rolü bulunmaktadır. Elbette Tunyukuk, yeniden vücut bulan devletin fikrî temellerinin de mimarıdır.

·         Esasen, Bazin’e göre, Türklere Çin’den gelmiş bulunan On iki Havyan Takviminin kullanımı zımnen de olsa Çin nüfuz dairesine girme ve Çin İmparatorluğu’na tabiiyet anlamı ifade ettiğinden, meselâ Tonyukuk bu takvimi kullanmaktan kaçınıyor ve Tonyukuk abidesi On İki Hayvan Takvimi ile tarihlendirilmiyor.

·         Evet kendi milletinin karakterini ve olaylar karşısındaki tavır ve davranışlarını çok iyi biliyor.

·         Gök Türk hanedanı ile akraba bir aileye mensuptu ve bu aile Çin'de geliri bol bir mevkiye sahipti. Tonyukuk'a Çin tahsil ve terbiyesi verildi. Fakat edindiği tahsil ve terbiyeye rağmen Türk kaldı.

·         Göktürk devletini ikinci defa ayağa kaldırıp tüm Türk boylarını bir araya getiren devletin temel taşı Tonyukuk.

·         Göktürk devletinin politikasına uzun zaman yön vermiş akıllı ve hikmet sahibi bir devlet adamıdır.

·         Göktürk Kitabeleri'nden anladığımıza göre, devlet düzenini korumada büyük bir meziyet olarak, toplum arasında değer kazanan Alp kişinin yanı sıra, bilge kişinin ve bilgeliğin toplum yaşantısındaki yapıcı gücünü ifade etmekle, Türk düşüncesinin bilgiye verdiği önemi ve hayattaki yerini anlatmış olmaktadır.

·         Halk kendi havasında iken o düşmanın baskınını düşünür, onlara nasıl karşı koyacağını planlar.

·         Her fırsatta Çin’deki T’ang Imparatorluğu’na ardı ardına darbeler indirerek esaret altındaki Türkleri kurtarmaya çalıştı.

·         Her üç yazıtın özelliği çok güzel düşünüş ritmini ihtiva edişinde, her satırında millî duygu’nun çınlamasında ve teşkilâtçılık kabiliyetinin tebarüz ettirilmesindedir.

·         Hikâyenin kendisi o kadar emosyonel ve tabiidir, kendisinden çok asır sonra doğan otobiyografi janrına o kadar sarahatle yaklaşmaktadır ki metindeki söylevin bizzat Bilge Tonyukuk’a ait olduğu tespit ve tahminini yapmak hiç de zor değildir.

·         II. Göktürk devletinin kuruluşunda ve yönetiminde çok büyük bir rol model olan Tonyukuk (…)

·         İçinde devirlerin değiştiği bu büyük yaşa m öyküsünün dönüm noktalarını oluşturan büyük olaylar ve başanlar doğal bir biçimde yerli yerine oturmaktadır. Sürecin bütünü, sonunda, temel başanları bir kez daha topariayan kısa ve özlü bir değerlendirmeyle özetlenir. Buruklaşmayan ancak iğneleyici ve hicivli bir sonsöz aslında bir sonu, bir sona erişi değil, ileriye umutlu bir bakışı ve yeni bir başlangıcı vurgulamaktadır.

·         İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'nın üç kağanına vezirlik yapmıştır. Türk milleti ona Bilge Tonyukuk adını vermiştir.

·         İleri görüşlülüğü ve dehâsı sayesinde, zamanında Türk milleti en görkemli günlerini geçirmiştir.

·         "İlteriş Şad’ın Kağan olarak ilân edilmesi, Türk kağanı olarak Türk budununa tanıtılması ve böylece budun adına bir Türk devletinin kurulmasında Bilge Tonyukuk’un kişisel gücünün etkili olduğu, kendi ifadelerinden anlaşılmaktadır. Bu fikrin uygulanmasından şahsî görüş ve cesaretin de temel desteklerden biri olduğu anlaşılıyor. Bu fikrimizin doğruluğunu izah edecek sözler, Bilge Tonyukuk Kitabesi'nde şöylece işlenmiştir; 

"Andan sonra Tanlı bilgi verdiği için bizzat Kağan kıldım” (45)

Bu cümleden anlaşılıyor ki, İlteriş Şad'ın kağan olması fikri, Bilge Tonyukuk’tan geldiği gibi, bu işin gerçekleştirilmesi de bizzat Bilge Tonyukuk tarafından geliştirilen olaylarla mümkün olmuştur. Kağanlık kurulunca haliyle Bilge Tonyukuk, İlteriş Kağan’ın yanında en büyük vazifeyi almıştır. Kendi ifadesiyle ""Ayguçi"" olmuştur. Ayguçi kelimesinin kesin karşılığını bugün için vermek güçtür. Tercümelerde, ""Vezir"" olarak ifade edilmektedir. Fakat Tonyukuk’un ifadelerinden anlaşıldığına göre, kağandan sonra budunun en yetkili kişisi Bilge Tonyukuk'tur. Hem devlet adamı, hem bilgin, bunların yanı sıra da bir başbuğ, bir Alptır (46). "

·         İlteriş'in ölümü üzerine yerine geçen Kapağan Kağan döneminde de ordunun ve yönetimin birinci derecede sorumlusuydu ve devletin en geniş sınırlarına kavuşmasını sağladı

·         İstiklalin kazanılmasında ve devletin kuruluşunda birinci derecede rol oynayan ikinci adam ise Bilge Tonyukuk'tur. Karar verici bir makamı işgal eder.

·         İyi bir stratejist ve taktik ustası olmasından ötürü, batılı Türkologlar onun için “Türkler’in Bismarc’ı” ifadesini kullanır. (…)

·         Kağana dürüstçe hizmet ederek sürekli yanında bulunmuştur

·         Kağanlığın yeniden oluşumu sürecinde, bu savaşın İlteriş Kağan unvanlı Kutluğ ve onun baş danışmanı Tonyukuk büyük rol oynamıştır.

·         Karşılaştığımız bu eser yalnızca en üst düzeyde ve birincil önemde bir tarihi yazıt değildir; burada elimizde hazinelerin en enderi, Eski Türk edebiyatının özgün bir yapıtı bulunmaktadır. Bu eser bir şiir değil, bir dram değil, bir tarihçe ya da bir hikaye veya öykü değildir. Herşeyiyle kendine özgüdür! Başyapıt, şaheser, şaşmaz bir kesinlikle içinde bulunduğu ortamı en verimli biçimde değerlendiren bir eserdir. Bu açıdan, Sezar'ın "Değerlendirmeler'' (Commentary) adlı eseri ile karşılaştırıldığında ondan aşağı kalmayacaktır. Özellikle taş yazmalar üzerine, bu çalışmanın yazarı ve danışabildiği tüm meslekdaşları, dünyadaki büyük yazıtlar arasında Türk Tonyukuk'un kitabesinin özlü mükemmeliyetine yaklaşan, değil daha üstününü, eşdeğer ini dahi tanımamaktadırlar.

·         Kendi yazıtının metnini hazırlayan Tonyukuk (bu yazıt politik bir vasiyettir) hiçbir zaman tokittim, kazıttım dememiş, fakat fiilen bittitdim, yani yazdırdım  demiştir. Buna karşın, Bilge Kağan'ın taşı kendisi tarafından tasarlanmamıştır. Bu fark kaydedilmeye değer. Metinde açıkça şu ifade yer almaktadır: "Bilge Kağan'ın yazıtını ben Yollig Tekin yazdım  … yani Bilge Kağan'ın yeğeni ben Yollig Tekin tarafından yazıldı… Tüm bu yazıtları ben yazdım."

·         Kitâbelerde anlatılan Bilge Tonyukuk’un kişiliği, bilmekten daha üstün özellikler gösteriyor. Bildiği kadar, doğruyu düşünen, düşündüğünü uygulayabilen bir kişidir. Bilge Tonyukuk birçok tehlikeli olaylarla karşı karşıya gelmiştir. Bu olayların getirdiği tehlikeler karşısında endişeye düşmez, korku nedir aklına getirmez, olayın özelliğini, getireceği muhtemel tehlikeyi bilgisi sayesinde değerlendirir. Gerektiği şekilde tedbirlerini almaktan da çekinmez. Bu husustaki görüş ve düşüncelerini gayet açıkça ifade eder. Açık ve kesin cümlelerle görüş ve düşüncelerini anlatır.

·         Kitâbelerde anlatılan Bilge Tonyukuk’un kişiliği, bilmekten daha üstün özellikler gösteriyor. Bildiği kadar, doğruyu düşünen, düşündüğünü uygulayabilen bir kişidir. Bilge Tonyukuk birçok tehlikeli olaylarla karşı karşıya gelmiştir. Bu olayların getirdiği tehlikeler karşısında endişeye düşmez, korku nedir aklına getirmez, olayın özelliğini, getireceği muhtemel tehlikeyi bilgisi sayesinde değerlendirir. Gerektiği şekilde tedbirlerini almaktan da çekinmez. Bu husustaki görüş ve düşüncelerini gayet açıkça ifade eder. Açık ve kesin cümlelerle görüş ve düşüncelerini anlatır.

·         Merkez Havza’nın gelişmiş idari sistemi ve kültürü Göktürk Kağanlığı’nın yeniden kurulmasında temel esas olmuştur.

·         Nitekim onun uyguladığı plan ve stratejiler sayesinde devlet birçok felaketten kurtuldu.

·         duşmanları olan Çinlileri iyi tanır,  yillarca orada onlann esiri olarak kalmiştir. Tonyukuk o istirapli yillannda geniş bir tecrübe  kazanmiş, ufku genişlemiştir.

·         Tonyukuk ki, bilgeliğiyle ünü Ötüken’i aşmış, Hind’e, Çin’e ulaşmıştı…

·         O, tüm Altay bölgesini fethederek Baykal'a birleştirir; sonra, Oğuzlar ile ittifak yapar, Oğuzlar, Türkler ile birlikte, sadece bir tek ulusu, 716-717 yıllarına kadar teşkil edeceklerdir.

·         O, Türk milli yapısının oluşumuna büyük katkılarda bulunmuş büyük bir bilgeydi.

·         O, Türklerin milli benliği ile uyuşmayan çabalara karşı çıkmıştı.

·         O, Türklerin milli benliği ile uyuşmayan çabalara karşı çıkmıştı.  (…) O, Türk milli yapısının oluşumuna büyük katkılarda bulunmuş büyük bir bilgeydi.

·         Okuyanlann bir destan anlatimi ve guzelligi buldugu bu sadrlar devlet  adami sorumlulugunu da hatirlatir.

·         Okuyanların bir destan anlatımı ve güzelliği bulduğu bu satırlar devlet adamı sorumluluğunu da hatırlatır.

·         Ötüken, sahip olunan ortak hafızadır. Bu ortak hafızadan uzaklaşılması, Türk milletinin bunalımıdır, esaretidir, yok oluşudur. Bunun için yönetenlerin kurumsal açıdan Türk milletinin maddî ve manevî- kültürel gelişimini sağlayıcı yapılanmalara gitmesi gerekirken, yönetilenlerin de Türk milletinin yabancı bir kültüre ihtiyaç duymayacak denli orijinal bir kültür ve medeniyete sahip olduğunu İdrak Etmesi Gerekir.

·         Özellikle Çinlileri iyi tanıyan Tonyukuk uyguladığı stratejiler sayesinde ülkeyi Çin'in tehlikelerinden korumayı başarmıştır.

·         Pekin’den Kansu’ya kadar uzanan bütün Kuzey Çin bölgelerine Türk akınları başladı. 682-687 yıllarında buralara toplam kırk altı sefer düzenlendi.

·         Ping-pu-lang unvanlı  P’eiKuang-t’ing dedi ki: Tonyukuk derinden hareket eder, yaşlı ve güçlüdür

·         Politikayı iyi bilen, halk ruhunu derinlemesine kavramış olan bu meşhur Göktürk vezirinin (…)

·         Proto Türklerden bazılarının çok erken dönemlerden itibaren Budizme girdiklerini ve bu kültür içerisinde büyük ölçüde eridiklerini biliyoruz.

·         Sefaletin tehdit ettiği, örgütlü bir yaşama geçemeden önce insanların açlıktan öldükleri bu topraklarda mutluluk sadece şu sözlerle dile getirmiştir: "Geyik yiyerek, tavşan yiyerek hüküm sürüyorduk. Halk toktu." Bu sözler, zaferlerden sonra bile gerçeklikten uzaklaşmayan bir bilgenin, Tonyukuk'undur.

·         Sencer Divitçioğlu, “Kök Türkler” adlı Göktürk toplumunu incelediği eserinde, R. Dankoff’un  XIII. yüzyıldan önceki    Türklerde “hükümdarlık bilgeliği geleneğini“ incelerken,“İç Asya Türkleri arasında güçlü bir yerli bilgelik geleneği” bulunduğuna dair bilimsel tespit ve bulgusuna atıf yapmıştır (Divitçioğlu,1987,123). Türk Milletini yücelten, milletin iktidarını pekiştiren ve milletin hükümranlık alanını genişleten, bütün yöneticiler bilgelik niteliğine sahip olmalılardır. Başka bir ifade ile hakan-yöneticiler, bilge hakan; “buyrukturlar, bilge-buyruktur (vezir); hakan-yönetici eşleri, il-bilge hatun; yargıçlar,  bilge “yargucu” (yargıç) olmaları halinde, ancak bulundukları mevkii ve makamın gerektirdiği liyakat ve ehliyeti temsil etmiş olurlar.  İş başında bilge yöneticiler olmadığı hallerde ise toplumsal felaketlerin ve dağınıklığın olması kaçınılmazdır (Başer, 2009).

·         Tarih, vezir Tonyukuk un sözlerinin kehanet olmadığını ortaya koymaktadır. Macarlar ve Bulgarlar Hıristiyanlık içinde, Hazarlar da Musevilik inancında adetâ erimişlerdir

·         Tonyukuk Çin’de büyümüş, Çin politikalarını öğrenmişti. Çin’in entrikalarıyla Türklerin başa çıkamayacağını bildiği için hep Çin’den uzak bir ülke istemişti

·         Tonyukuk çok pratik ve doğru çözüm üreten, düşmanlarını çok iyi tanıyan büyük bir stratejistti

·         Tonyukuk çok pratik ve doğru çözüm üreten, düşmanlarını çok iyi tanıyan büyük bir stratejistti.

·         Tonyukuk halkını düşünen akıllı, bilge bir ihtiyardır.

·         Tonyukuk idarecinin sadece tek başına olmadığını gösterir.

·         Tonyukuk kendini detaylarla oyalamaz. O, gayretini tek bir belirleyici başarı üzerine yoğunlaşır ve bu, yalnızca yakın akraba Oğuz'a karşı değil, onların ve diğer kabilelerin sadakatı üzerinde de kazanılmış bir zafere dönüşür.

·         Tonyukuk o ıstıraplı yıllarında geniş bir tecrübe kazanmış, ufku genişlemiştir.

·         Tonyukuk o ıstıraplı yıllarında geniş bir tecrübe kazanmış, ufku genişlemiştir. O Çinlilerin nasıl düşündüklerini bilir.

·         Tonyukuk ve Bilge Kağan, birliğin, beraberliğin kıymeti bilinsin, gelecek çağlarda yaşayacak olan Türk boylarına ibret olsun diye, tüm bu olayları taşa kazdılar.

·         "Tonyukuk, kendi yazıtında Türk milletinin Çin’e tabiyetinden acı acı yanar yani haykırır, üzüntü duyar. Türk milletinin Han olmadığından gidip Çin’e bağlandığından söz eder bu bir tarih anlatımıdır aslında baktığımız zaman nedir; 630 sonrasında Türklerin başına gelenler, hansız kalmaları hem doğu Göktürklerin hem batı Göktürklerinin gidip Çin’e sığınmaları, Çin devlet hanedanından gelen üyelerin Çin devletinde kendilerine paye rütbe alarak Çin’e hizmet etmeleri bunlara değinir. Esas olarak baktığımızda daha sonra Çin’den ayrılıp Han sahibi olduğunu söyler orda da Kutlug’a atıfta bulunur, yani II. Göktürk devletinin kuruluşudur. " Ahmet Taşağıl, Tonyukuk Neden Bilge İdi?

·         Tonyukuk, bu olup bitenlerin hepsine, diplomasi ve taktik alanındaki kendi dehası ile katı ve eğilmez iradesinin mührünü basmıştır. Gururla anlattığı bu şeyler, gelecek nesiller için de, birer örnek olacaktır."

·         Tonyukuk, gelecek kuşaklara miras bıraktığı görüşlerini granit taşlara kazdırırken, (…)

·         Tonyukuk, ikinci Göktürk Devletinin gerçek kurucusu sayılır.

·         Tonyukuk, onlara hizmet ederken, çoğu zaman kendi şahsî görünüşünü onlara empoze edecek güçlü bir kişilik sahibidir.

·         Tonyukuk, onlara hizmet ederken, çoğu zaman kendi şahsi görüşünü onlara empoze edecek güçlü bir kişilik sahibidir. Yaklaşık 705'den 716'ya kadar uzanan zorunlu işsiz kaldığı dönemin dışında o hep iş başındadır.

·         Tonyukuk, Türk devlet yönetim tarzının simgesiydi

·         Tonyukuk, Türk tarihinde büyük öneme sahip bir şahsiyettir. Büyük bir devlet adamıdır. 2.Göktürk Devleti’nin kurulmasında ve yükselmesinde büyük katkısı olmuş bir kişidir.

·         Tonyukuk, zamanın problemleri hakkında düşünen ve politika üreten bir mantığa sahiptir. Düşünen bir devlet adamıdır.

·         Tonyukuk’un askeri dehası GökTürk devleti için çok fayda sağladı.

·         Tonyukuk’un hemen her mücadele öncesi büyüklerine danışması, onların olurunu aldıktan sonra harekete geçmesi (…)

·         Tonyukuk’un, dönemin Türkçesine hakimiyeti, diğer yazıtlarda görmediğimiz atasözleri ve deyimleri kullanması, eğitim ve kültür düzeyinin yüksekliği hakkında bize fikir veriyor.

·         Tonyukuk'un bilgeliği, ona sadece İkinci Adamlık değil ilk tarihçi, hatta ilk edebiyatçı ve dilci unvanını da kazandırmıştır.

·         Tunyukuk kendi yazdırdığı kitabesinde; güçlü ve cesur kaganı ile beraber düşmanlarını nasıl alt ettiklerini bizzat anlatmaktadır. Çünkü hem batıya, hem doğuya, hem de kuzeye yapılan birçok seferde Tunyukuk ön plândadır.

·         Tunyukuk yaşadığı müddetçe Türk devleti en parlak zamanlarından birini geçirdi. Devletin sınırları batıda Temir Kapı’ya, doğuda da zaman zaman Çin Denizi’ne kadar uzandı.

·         Tunyukuk, KölTigin, Bilge Kağan… Türk tarihinin, VIII. yüzyılın ilk yarısında yaşamış üç büyük ismi. Fakat Türk tarihinde o kadar çok büyük isim var ki! O hâlde bu üç ismi diğer büyüklerden ayıran özellik nedir? Bu üç isim, tarihte milyonlarca Türk'ün konuşup yazdığı ve hiç şüphesiz gelecekte de yine milyonlarca Türk'ün kullanmaya devam edeceği dilin bilinen ilk temsilcileridir

·         Tunyukuk, KölTigin, Bilge Kağan… Türk tarihinin, VIII. yüzyılın ilk yarısında yaşamış üç büyük ismi. Fakat Türk tarihinde o kadar çok büyük isim var ki! O hâlde bu üç ismi diğer büyüklerden ayıran özellik nedir? Bu üç isim, tarihte milyonlarca Türk'ün konuşup yazdığı ve hiç şüphesiz gelecekte de yine milyonlarca Türk'ün kullanmaya devam edeceği dilin bilinen ilk temsilcileridir.

·         Tunyukuk’un 8. asrın başlarında gördüğü bu farklılığı, İbn Haldun da 14. yüzyılın sonlarında müşahade etmiştir.

·         Tunyukuk’un 8. asrın başlarında gördüğü bu farklılığı, İbn Haldun da 14. yüzyılın sonlarında müşahade etmiştir.

·         Tunyukuk’un vermiş olduğu bu karar Türk tarihi açısından son derece önemlidir. Çünkü bu sayede devlet yıpranmamış ve kendinden sonra gelecek olanlara sağlam bir temel bırakılmıştır.

·         Türgiş ve Demirkapı seferinden sonra Kapgan ile arası açılmış ve kızağa çekilmiştir. Bunun sebebi, Kapgan'a rağmen orduya Türgiş ve Demirkapı seferini yaptırmasıdır. Kağana rağmen sözünü dinletip orduları bu uzak sefere sevkedebilmesi onun gücünü göstermektedir.

·         Türk Kağanlığı dört bir yandan düşman ile kuşatıldığında, Tonyukuk akıllı tavsiyeleriyle de, yerinde konuşmalarıyla da, cesur çalışmalarıyla da kağanlara yardımcı olmuştur: Tün udımatı Küntüz olurmatı. Kızıl kanım töküti kara terim yügürti işig küçüg birtim ök.  Uzun yelmeg yiıne ıtım ok (163, 93); [265, 81]. Günümüz Türkçesiyle : Gece uyumadı, gündüz otunnadı. Kızıl kanıını dökerek, kara terimi akıtarak işiıni gücümü hep ona verdim. Öncüleri yine uzaklara gönderdim (46, 76) [265, 44].

·         Türk milletinin yetiştirdiği en büyük ve en zeki devlet adamlarının başında gelir. İleri görüşlülüğü ve dehâsı sayesinde, zamanında Türk milleti en görkemli günlerini geçirmiştir.

·         Türk tarihinde aklıyla, bilgeliğiyle temayüz etmiş devletadamlarından M.S. Yedinci yüzyılda yaşamış ve Türkçede Tonyukuk,[

·         Türklerde şehzadelere devlet idaresi ve askerî alanda eğitim verilmesi amacıyla tecrübeli ve bilge kişiler görevlendirilmekteydi. Köktürklerde Tonyukuk, Bilge Kağan’ın eğitimini ve danışmanlığını üstlenmişti.

·         Türklerin Budizm dinine girmesini engelleyen Vezir Tonyukuk, aynı zamanda Türk milletinin surlarla çevrili şehirlere yerleşerek, Çinliler tarafından yeniden köle edilmesini de engellemesiyle bilinmektedir. Milletine her zaman yol gösterici olan Tonyukuk (...)

·         Türklerin elli yıllık esaretine son veren ilk İstiklal Savaşının öncülerindendir. Türklerin Budist olmasını engelleyen ve adeta Müslüman olmalarının önünü açan da odur.[1]Başarılarını taşlara kazıyan ilk Türk yöneticisi de yine Tonyukuk'tur

·         Türklerin yaşayacağı büyük problemlerin önüne geçmiştir. Bundan da önemlisi Türklerin Budizm dinine girmesini engellemiştir.

·         Uzun zaman Çin’de okumuştur. Türk ordularının diğer ordularla yaptığı savaşlarda kazandığı zaferlerin yalnızca Kül Tigin gibi kahramanlar sayesinde olmadığını kendisi gibi bilge danışmanların yardımlarıyla kazanıldığını söyler (Samdan,2003,s.48)

·         Ünlü hükümdarları Bilge Kağan döneminde, vezirleri Kültigin ve Tonyukuk ile birlikte, en parlak dönemlerini yaşadılar.

·         Ünlü vezir Tonyukuk’un Göktürk töresinin korunmasında yeri büyüktür.

·         Vezir Bilge Tonyukuk, kendini bir kağan gibi, bu yeni töre ve düzenlerin bir babası olarak sayıyordu.

·         Yalnızca bu beş yazıtın değil, daha eski Türkçe yazıtların arasında da en önemlisi, şüphesiz olarak en dikkat çekicisi (…)

·         Yani büyük bir stratejist. Çok ileriyi görebilen, o hassaya sahip bir devlet adamı.

·         Yani Çin’deki esir Türkleri kurtarmaya çalıştılar

·         Yeni İmparatorluğun temellerini atmak ona ait olacaktır.

·         Yönetimi ve milliliğini elinden kaybedenin yok olup gideceğini anlatan Tonyukuk bunu “Bilge Tonyukuk ben kendim Çin ilinde kılındım. Türk milleti Çine tabi idi.” (Tonyukuk Abidesi,Batı yüzü) sözü ile açıklamaktadır.Bu söz ile Türk milletinin bağımsız olmasının benlik kazanmalarında ve beraberlik içinde olmalarında etkili olacağını vurgulamaktadır.